1. Η Άμεση Δημοκρατία ως πολίτευμα «Πόλεων Κρατών»
Η άμεση δημοκρατία, γνωστή και με τον όρο καθαρή δημοκρατία, αποτελεί τον πρωταρχικό τύπο δημοκρατίας, στον οποίο η εξουσία εδράζεται στη συνέλευση όλων των πολιτών που συμμετέχουν σε αυτήν. Αναλόγως με το σύστημα που ισχύει κάθε φορά, η συνέλευση μπορεί να έχει εκτελεστικές εξουσίες, νομοθετικές αρμοδιότητες, να ορίζει και να απολύει αξιωματούχους, καθώς και να δικάζει. Η άμεση δημοκρατία χρησιμοποιείται ως όρος κατ’ αντιδιαστολή με την αντιπροσωπευτική πολιτεία, όπου η εξουσία ασκείται από μια ομάδα ανθρώπων, που συνήθως επιλέγεται μέσα από εκλογές ανάδειξης αντιπροσώπων. Ιστορικά εμφανίστηκε πρώτα η άμεση δημοκρατία και ακολούθησε, μετά από περίπου δύο χιλιετίες, η αντιπροσωπευτική πολιτεία. Σήμερα η Ελβετία εφαρμόζει ένα είδος άμεσης δημοκρατίας ως μορφή διακυβέρνησης της όπως και η Ισλανδία στην ολοκληρωμένη της μορφή.
Η άμεση δημοκρατία έλκει την καταγωγή της από την Αθηναϊκή Δημοκρατία της κλασικής εποχής, όπου η εκκλησία του δήμου (η συνέλευση όλων των πολιτών της αθηναϊκής πόλης-κράτους) λάμβανε τις πολιτικές αποφάσεις και για την εκτέλεσή τους όριζε κάποιους αξιωματούχους άμεσα ανακλητούς και ελέγξιμους, με περιορισμένη διάρκεια θητείας, προκειμένου να μην «επαγγελματοποιηθούν» ως πολιτικοί ηγέτες. Για τον ίδιο λόγο η μεγάλη πλειονότητα των αξιωματούχων επιλεγόταν με κλήρωση, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, από το σύνολο των συμμετεχόντων στην εκκλησία του δήμου. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της δημοκρατίας ήταν η εκκλησία του δήμου και η βουλή των πεντακοσίων. Περίπου το 1/3 των πολιτών πάνω από τα 40 έτη υπηρετούσε επί διετία σε κάποια στιγμή στη ζωή του στη βουλή των 500, ένα λειτούργημα που βοηθούσε στην εξοικείωση με τα προβλήματα της πόλης. Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν άμεση και μέσω των συλλογικών διεργασιών της εκκλησίας, της βουλής και των δικαστηρίων κατόρθωνε να ελέγχει τις πολιτικές της διαδικασίες με συστήματα εναλλαγής των προσώπων που προφύλασσαν σε από τη διαφθορά της υπηρεσίας επί μακρόν σε υψηλά αξιώματα [1].
Αρκετά αμεσοδημοκρατικά χαρακτηριστικά είχε η Ενετική Δημοκρατία, ως εξέλιξη μεσαιωνικών κοινοτήτων (κομμούνες), όπου συμμετείχαν οι άρρενες ελεύθεροι πολίτες σε μια συνάθροιση γνωστή ως αρένγκο (arengo). Όριζε στη συνέλευσή της έναν ισόβιο δόγη και δύο τριβούνους (δημάρχους) για να τον βοηθούν. Ο δόγης είχε απόλυτη εκτελεστική εξουσία, μόνον εάν εξασφάλιζε αποδοχή της πολυπληθούς και δυναμικής συνέλευσης.
Το 1871, μετά την ίδρυση της Κομμούνας των Παρισίων, οι Παρισινοί καθιέρωσαν ένα αποκεντρωμένο άμεσο σύστημα διακυβέρνησης με διορισμένους διοργανωτές, για να διαχειριστούν την εν πολλοίς αυθόρμητη εξέγερση. Αν και εξακολουθούσε να αρνείται στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου, αυτές εμπλέκονταν σε μεγάλο βαθμό στη συναίνεση πριν από τη διεξαγωγή των ψηφοφοριών. Τα πάντα από το στρατό μέχρι τις συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν εκδημοκρατισμένα, ενώ η αποκέντρωση και ο εκδημοκρατισμός της οδήγησαν πολλά μέλη της Πρώτης Διεθνούς να θεωρήσουν την Κομμούνα των Παρισίων ως μια αταξική κοινωνία.
Εν μέσω του Διαφωτισμού, κατά την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση, τέθηκε σε φιλελεύθερο πλαίσιο η κατάργηση της μοναρχίας και της διακυβέρνησης από πολιτικούς αντιπροσώπους, εκλεγμένους από μία μερίδα του λαού με δικαίωμα ψήφου. Οι αντιπρόσωποι θα μπορούσαν να εκφράζουν ανταγωνιζόμενα συμφέροντα και αντιλήψεις στο εσωτερικό της κοινωνίας, μέσω συμμετοχής τους σε διαφορετικά πολιτικά κόμματα. Οι θεμελιωτές του κράτους των ΗΠΑ απέρριψαν την άμεση δημοκρατία ως επιλογή, πιστεύοντας ότι οδηγούσε στην υπερίσχυση των πολυπληθέστερων κατώτερων κοινωνικών τάξεων ή σε χαοτική αταξία, και διαμόρφωσαν την αντιπροσωπευτική πολιτεία ονομάζοντας το νέο πολίτευμα «ρεπουμπλικανικό» και όχι «δημοκρατικό», ώστε να παραπέμπει στο ρωμαϊκό κράτος της ελληνιστικής περιόδου. Καθώς παράλληλα εξαπλωνόταν και ο εθνικισμός, στη Γαλλική Επανάσταση η αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα Εθνοσυνέλευση προβλήθηκε ως ενσάρκωση της βούλησης του έθνους. Τον 19ο αιώνα, υπό την πίεση εθνικιστικών, σοσιαλιστικών, φεμινιστικών και άλλων κινημάτων, το δικαίωμα ψήφου για ανάδειξη αντιπροσώπων επεκτάθηκε σταδιακά σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού μίας χώρας και το τελικό αποτέλεσμα ήταν η αντιπροσωπευτική σύνθεση που επικράτησε κατά τον 20ο αιώνα στον δυτικό κόσμο και καλείται σήμερα φιλελεύθερη δημοκρατία.
2. Η Συμμετοχική και η Ψηφιακή Δημοκρατία σε Κόμματα και Οργανώσεις Πολιτών
Η συμμετοχική δημοκρατία είναι ένας τύπος δημοκρατίας που δίνει έμφαση στην ευρεία εμπλοκή των πολιτών στην διεύθυνση και διαχείριση των πολιτικών υποθέσεων. Αν και η ετυμολογία υπονοεί ότι όλα τα πολιτεύματα που αξίζουν την ονομασία δημοκρατία στηρίζονται στη συμμετοχή των πολιτών, οι παραδοσιακές αστικές δημοκρατίες που επικρατούν, τείνουν να περιορίζουν τη συμμετοχή αυτή στην διακυβέρνηση, με τους αντιπροσώπους να αποφασίζουν για όλα τα ζητήματα, μετατρέποντας έτσι τη διακυβέρνηση σε μία επαγγελματική κοινοβουλευτική ολιγαρχία. Η συμμετοχική δημοκρατία προσπαθεί να εισάγει στο κοινοβουλευτικό σύστημα, κάποια χαρακτηριστικά άμεσης δημοκρατίας, διευρύνοντας το πλήθος των ανθρώπων που έχουν πρόσβαση στις πολιτικές διεργασίες λήψης αποφάσεων, αλλά και να εμβαθύνει αυτή την πρόσβαση.
Ένας στοιχειώδης τύπος συμμετοχικής δημοκρατίας εξασκείται στην Ελβετία όπου, παράλληλα με τις συνήθεις πολιτικές διαδικασίες, όπου εμπλέκονται οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των πολιτών, λαμβάνουν χώρα και τακτικά δημοψηφίσματα για διάφορα ζητήματα. Στα δημοψηφίσματα αυτά έχει το δικαίωμα να συμμετάσχει το σύνολο των πολιτών. Έχει υποστηριχθεί ότι μία πιο ισχυρή συμμετοχική δημοκρατία θα μπορούσε να επεκτείνει αυτό το μοντέλο με κατάλληλη χρήση του Διαδικτύου για ευκολότερη και ταχύτερη διεξαγωγή ψηφοφοριών σε μαζική κλίμακα (ηλεκτρονική / ψηφιακή δημοκρατία).
Οι συντάκτες του Ευρωσυντάγματος έχουν υιοθετήσει την αρχή της συμμετοχικής δημοκρατίας, ως συμπλήρωμα, επέκταση και εμβάθυνση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Κατά το άρθρο Ι-47 της Συνθήκης, τα θεσμικά όργανα της Ένωσης υποχρεούνται να προωθούν τη συμμετοχική δημοκρατία, ενώ δίνει δικαίωμα σε ομάδες πολιτών, εφόσον συγκεντρώνουν υποστήριξη από ένα εκατομμύριο πολίτες, να απαιτούν από την Επιτροπή να υποβάλλει κατάλληλες προτάσεις επί θεμάτων στα οποία θεωρούν ότι απαιτείται δράση.
Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών φέρνουν αληθινή «συμμετοχική δημοκρατία» στη διαδικασία διακυβέρνησης και έτσι γίνονται κρίσιμοι παίκτες στο νέο πολιτικό πείραμα. Η Συνθήκη αναγνωρίζει, με τον πλέον επίσημο τρόπο, ότι μεταξύ κράτους και αγοράς υπάρχει ένας τρίτος θεσμικός χώρος, ο οποίος ορίζεται από την κοινωνία των πολιτών. Με ενθάρρυνση εμπλοκής του πολίτη σε δημόσιους, ιδιωτικούς και κοινωφελείς θεσμούς, επιδιώκεται η μείωση του ευρωπαϊκού δημοκρατικού ελλείμματος και η έξοδος της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από τη σημερινή κρίση.
Συχνά, τα κόμματα φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατικών αντιλήψεων αναγνωρίζουν την ανάγκη της συμμετοχικής δημοκρατίας, ωστόσο είναι δύσκολο να ξεπεράσουν την αντιπροσωπευτική τους δομή.
Το σύστημα απέχει πολύ ακόμα από την αναγνώριση της λήψης σημαντικών πολιτικών και οικονομικών αποφάσεων από σύγχρονες «εκκλησίες του Δήμου» σε επίπεδο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, όπου θα μπορούσαν να δοκιμαστούν αποδοτικά μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας. Τα κύρια ρεύματα πολιτικής σκέψης, η σοσιαλδημοκρατική και η φιλελεύθερη, δεν έμειναν ανεπηρέαστα από αυτές τις εξελίξεις.
Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης
[1] Αθηναϊκή Δημοκρατία: Ωστόσο μόνο άρρενες ενήλικοι που είχαν ολοκληρώσει τη διετή (από τα 18 μέχρι τα 20) στρατιωτική τους θητεία είχαν το δικαίωμα να συμμετάσχουν και να ψηφίσουν στη συνέλευση. Αυτό απέκλειε την πλειονότητα του πληθυσμού, δηλαδή τους δούλους, τις γυναίκες και τους μετοίκους. Επίσης, δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στη συνέλευση αυτοί των οποίων τα πολιτικά δικαιώματα είχαν ανασταλεί.
Πηγές:
- https://el.wikipedia.org/wiki/Άμεση_δημοκρατία
- https://coopsociety.gr/democracy-social-citizens/
- https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/resources/docs/pd-in-5-points-el.pdf
Βιβλία:
- «Το Ευρωπαϊκό Όνειρο», Jeremy Rifkin
- «Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της», Karl Popper
- «Η Επιστήμη της Επικοινωνίας», Regis Debray
- «Η Θρυμματισμένη Κοινωνία», Κορνήλιος Καστοριάδης
- «Ο Αιώνας της Βιοτεχνολογίας», Jerem Rifkin
Υ.Γ. Στην Wikipedia υπάρχει ήδη λήμμα για το «Κίνημα Δημοκρατίας» και τον Στέφανο Κασσελάκη (https://el.wikipedia.org/wiki/Κίνημα_Δημοκρατίας).
