ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΓΗ
Σε όλο τον κόσμο, ένας «νέος ανιμισμός» κερδίζει σταθερά δυναμική: ένα κίνημα που παρέχει νόμιμα δικαιώματα σε φυσικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένων των ποταμών, των λιμνών και των δασών.
Τον Δεκέμβριο του 2018 οι κάτοικοι του Τολέδο στο Οχάϊο, συνέταξαν ένα «νομοσχέδιο δικαιωμάτων» για την νοτιότερη από τις Μεγάλες Λίμνες, που ήταν σε οικολογική κρίση: το «οικοσύστημα της Λίμνης Έρι» θα έπρεπε να αποκτήσει «νομική προσωπικότητα» και να του παραχωρηθούν από το νόμο δικαιώματα «να υπάρχει, να ακμάζει και να εξελίσσεται φυσικά». Όπως δηλώνεται στο κείμενο, «έχει καταστεί αναγκαίο να επεκτείνουμε τα νόμιμα δικαιώματα και στο φυσικό μας περιβάλλον, ώστε να διασφαλιστεί ότι ο φυσικός κόσμος δεν θα υποτάσσεται πλέον στη συσσώρευση πλεονάζοντος πλούτου και αλόγιστης πολιτικής δύναμης». Ήταν μια παθιασμένη προσπάθεια να αποφευχθεί μια «οικοκτονία» την τελευταία στιγμή. Στο νομοσχέδιο ενσωματώνεται ένας τολμηρός οντολογικός ισχυρισμός – ότι μια λίμνη είναι ένα «ζωντανό οικοσύστημα», ένα ον, όχι απλά μια «εργαλειοποιημένη» δέσμη υπηρεσιών προς τρίτους.
Το νομοσχέδιο αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου συγκρίσιμων πρόσφατων νομικών κινήσεων σε όλο τον κόσμο, που επιδιώκουν να αναγνωρίσουν τις αλληλεξαρτήσεις φυσικών συστημάτων (έδαφος, νερό, ατμόσφαιρα) και μορφών ζωής (χλωρίδα και πανίδα). Συχνά προωθούνται από αυτόχθονες ομάδες, οι οποίες έχουν γίνει γνωστές ως κίνημα για τα «φυσικά δικαιώματα»ή τα «δικαιώματα της φύσης».
Το «Lake Erie Ecosystem Bill of Rights» υπερψηφίστηκε σε δημοψήφισμα από το 61% και η λίμνη Έρι έγινε – συμβολικά – «νομικό πρόσωπο». Εντάχθηκε έτσι σε ανάλογες φυσικές οντότητες ανά τον κόσμο, στις οποίες χορηγήθηκαν διάφορες εκδοχές νομικής ιδιότητας, συμπεριλαμβανομένων των ποταμών Γάγγη και Γιαμούνα στην Ινδία (ανατράπηκε αργότερα από το ανώτατο δικαστήριο της Ινδίας), του ποταμού Whanganui στη Νέα Ζηλανδία (κοινοβουλευτική δήλωση ως «όλον, αδιαίρετο και ζωντανό»), του Αμαζόνιου στην Κολομβία και ΟΛΗΣ της ΦΥΣΗΣ στον Ισημερινό, που το 2008 κατοχύρωσε τα περίφημα Δικαιώματα της «Μητέρας Φύσης» (Pachamama) στο σύνταγμά του (αν και το όφελος της κατοχύρωσης για τους ιθαγενείς και για την ίδια τη φύση είναι –στην πράξη– πολύ συζητήσιμο).
Εκ πρώτης όψεως, το κίνημα για τα δικαιώματα της φύσης φαίνεται δυνητικά ισχυρό και διανοητικά συναρπαστικό. Αυτά που ζητά να νομοθετηθούν αφορούν «θεμελιώδη δικαιώματα φυσικών οντοτήτων», ανάλογα προς θεμελιώδη του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία, στην αυτοάμυνα, στη δικαιοσύνη και στην ελευθερία! Ωστόσο, για πολλούς νομικούς και φιλοσόφους, η απόδοση νομικής οντότητας σε ένα φυσικό οικοσύστημα είναι ένα σοβαρό λάθος κατηγοριοποίησης, το οποίο μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Διότι μια νομική οντότητα, εκτός από ενάγουσα μπορεί να είναι και κατηγορούμενη! Π.χ. εάν ένα ποτάμι μπορεί να ασκήσει αγωγή κατά ενός εργοστασίου που το ρυπαίνει, δεν θα μπορούσε και ένας κατασκευαστής με τη σειρά του να μηνύσει το ποτάμι όταν το νερό από μια πλημμύρα δημιουργεί ζημιές σε κατοικίες και λοιπές κατασκευές; (πρόκειται για σόφισμα, αφού οι δικηγόροι και των δύο πλευρών θα μπορούσαν να αναζητήσουν τις ευθύνες -και στις δύο περιπτώσεις- σε όσους επέτρεψαν στο εργοστάσιο να ρυπαίνει το περιβάλλον και -αντίστοιχα- σε όσους παραμέλησαν τα αντιπλημμυρικά έργα στο ποτάμι).
Άλλωστε, σε περίπτωση αδικοπραξίας, νομικές προσφυγές για την προστασία της φύσης υπάρχουν στο υφιστάμενο (ποινικό, αστικό και διοικητικό δίκαιο) και μπορεί να θεωρηθούν πιο ισχυρές από κινήματα περί δικαιωμάτων, οι επιτυχίες των οποίων συχνά υπόκεινται σε ταχεία αμφισβήτηση ή ανατροπή. Υπάρχουν επίσης πολιτικές επικρίσεις, που βρίσκουν απαράδεκτη την ιδέα απόδοσης δικαιωμάτων σε φυσικές οντότητες, δεδομένων των πενιχρών δικαιωμάτων σε πολλές ανθρώπινες ομάδες. Σημειώνουν επίσης ότι όταν στριμώχνουμε κοσμοθεωρίες των ιθαγενών στα «δυτικά πλαίσια» νόμων για δικαιώματα, είναι αναπόφευκτη μια «αποικιακή» παραμόρφωσή τους, όσο καλοπροαίρετη κι αν είναι η προσπάθεια. Υπάρχει ένας αδέξιος ανθρωπομορφισμός στο κίνημα για τα φυσικά δικαιώματα, όπου λίμνες και δάση επιχειρείται να μετατραπούν σε «νομικά πρόσωπα», αντί να αναγνωρίζονται ως προστατευόμενα είδη, «νόμιμες λίμνες» ή «νόμιμα δάση». Άλλωστε, αφού ένα ποτάμι δεν μπορεί να παραστεί στο δικαστήριο, κάποιος ανθρώπινος «πληρεξούσιος» πρέπει αναπόφευκτα να ασκήσει την αγωγή, υποτίθεται εκπροσωπώντας επάξια και πειστικά «τα δικαιώματα και τα συμφέροντα» της φυσικής οντότητας.
Το κίνημα του νέου ανιμισμού μας καλεί π.χ. να λάβουμε υπόψιν μας τις πρόσφατες διαπιστώσεις της δασικής οικολογίας σχετικά με τα υπόγεια δίκτυα μυκόρριζων που συνδέουν μεμονωμένα δέντρα στα δάση με ένα σύστημα επικοινωνίας, συμπληρωματικά προς την εκπομπή αερίων ενώσεων (αρωματικοί υδρογονάνθρακες) ως μηνυμάτων από τα φυλλώματα, κάτι σαν «υπόγειο ενσύρματο και εναέριο ασύρματο διαδίκτυο των φυτών»! Κυρίως όμως θέτει ζωτικά ζητήματα σχετικά με «δικαιοσύνη προς μη ανθρώπινα όντα» και απαιτεί να «φανταστούμε εκ νέου τη δική μας ύπαρξη, με πιο πλούσιο και ανοιχτό τρόπο, στις σχέσεις μας με μη ανθρώπινους συνομιλητές, σε ένα μέλλον όπου θα αξίζει να ζεις».
Ο βιολόγος EO Wilson έχει προειδοποιήσει ότι, καθώς αυξάνεται ο ρυθμός εξαφάνισης των ειδών στην «Ανθρωπόκαινο» (Anthropocene), οι άνθρωποι εισέρχονται στην «Ερημόκαινο» (Eremocene) – στην Εποχή της Μοναξιάς. Οι δρυάδες και οι ναϊάδες του κλασικού μύθου, τα ζωηρά πνεύματα των δέντρων και των ρυακιών, έχουν εκδιωχθεί (από τον σύγχρονο τεχνικό – αστικό πολιτισμό) εδώ και πολύ καιρό. Τώρα τα πουλιά, τα θηλαστικά, τα φυτά και τα έντομα εξαφανίζονται επίσης, αφήνοντας τους ανθρώπους όλο και πιο μόνους στον κόσμο. Αυτό από κάποιους συνειδητοποιείται πλέον ως «οικοκτονία» – ως έγκλημα στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου. Μεγάλοι οργανισμοί και προσωπικότητες διεθνούς ακτινοβολίας και επιρροής (όπως ο Πάπας) πιέζουν ώστε η οικοκτονία να χαρακτηριστεί «πέμπτο έγκλημα» και να υπάγεται στη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, μαζί με τη γενοκτονία, τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και τις εθνοκαθάρσεις!
Σήμερα, εν όψει της πλανητικής υπερθέρμανσης, της κλιματικής κρίσης, της δραματικής μείωσης της βιοποικιλότητας, της επαπειλούμενης ερημοποίησης, της έλλειψης τροφών και πόσιμου νερού, ο «νέος ανιμισμός» μπορεί να ακουστεί ως κραυγή ενάντια σε μια τέτοια ερημική μοναξιά. Εισάγοντας έναν νεολογισμό, αναρωτιόμαστε μήπως η «Ανθρωπό-καινος» οδηγεί πλέον σε «Ανθρωπο-κενό», αν όχι για το ανθρώπινο είδος – τουλάχιστον για τον «ανθρώπινο πολιτισμό», όπως τα γνωρίζαμε ως τώρα!
Ελεύθερη απόδοση σε αποσπάσματα από άρθρο του Robert McFarlane στον Guardian, 2.11.2019:
https://www.theguardian.com/books/2019/nov/02/trees-have-rights-too-robert-macfarlane-on-the-new-laws-of-nature
Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης
Περισσότερα για το θέμα: βλ. «Χλωροφύλλη, παιδεία, ελευθερία: Ο αγώνας για τα νομικά δικαιώματα των δέντρων», Αντώνης Τζαβάρας, 31.10.2022,
https://www.2045.gr/thematologia/perivalon-energia/o-agonas-gia-ta-nomika-dikaiomata-ton-dentron/
