Στο επίσημο πρόγραμμα δράσεων της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» εντάχθηκε το επετειακό project του Ινστιτούτου Πολιτισμού Μεσσηνίας με τίτλο «Δίκτυο Αιωνόβιων Δέντρων Ελληνικής Επανάστασης». Πρόκειται για την πρώτη επετειακή έκθεση του νομού Μεσσηνίας που εντάσσεται στο Ημερολόγιο Δράσεων της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» ενώ παράλληλα, το project παρουσιάζεται στο διαδραστικό χάρτη που έχει δημιουργήσει η Επιτροπή στην ηλεκτρονική της σελίδα (https://www.greece2021.gr/map). Σκοπός της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» έτσι είναι, πέρα από τον σχεδιασμό του εμβληματικού εορτασμού της συμβολικής επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, να συντονίσει ένα συνολικό πρόγραμμα δράσεων και εκδηλώσεων, με στόχο να επανασυστήσει την Ελλάδα, από την αρχή της σύγχρονης ιστορίας της μέχρι και σήμερα.
Είχε προηγηθεί η αποστολή σχετικού αιτήματος – φακέλου από το Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας προς την Επιτροπή «Ελλάδα 2021» με στόχο η δράση – έκθεση, που αφορά τη δημιουργία δικτύου αιωνόβιων δέντρων Ελληνικής Επανάστασης, να ενταχθεί στο επίσημο πρόγραμμα δράσεων της Επιτροπής «Ελλάδα 2021». Η Επιτροπή αναγνώρισε τα καινοτόμα χαρακτηριστικά του προγράμματος αλλά και την σημασία του, για την ανάδειξη της φυσικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς των αρχών του 19ου αιώνα, ενόψει της εμβληματικής επετείου των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση και ένταξε την εν λόγω δράση – έκθεση στο επίσημο επετειακό πρόγραμμά της. Στόχος του εν λόγω επετειακού προγράμματος είναι η συστηματική καταγραφή των αιωνόβιων δέντρων (μεγαλύτερα των 200 ετών) της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης και η δημιουργία ενός πλέγματος προστασίας και ανάδειξής τους Λαμβάνοντας υπόψη τον σεβασμό που έχουν επιδείξει για την προστασία τους δεκάδες γενεές κατά το παρελθόν, αναγνωρίζεται έτσι η υποχρέωση και η ευθύνη να προστατευθούν και να αναδειχθούν ως ζωντανά στοιχεία της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς μας.
Πρόκειται για δέντρα πού σεβάστηκε ο χρόνος αλλά και οι προγονοί μας, δέντρα «Μνημεία της Φύσης» που έχουν καταφέρει να επιβιώσουν δια μέσου των αιώνων, δέντρα που φανερώνουν την ανθεκτικότητα της φύσης στο πέρασμα του χρόνου. δέντρα που συνδυάζουν την ύπαρξη τους πολλές φορές με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, δέντρα που είναι στενά συνδεδεμένα με τους θρύλους και τις παραδόσεις του τόπου μας και συνολικά κατέχουν διαχρονικά κεντρική θέση στον ανθρώπινο πολιτισμό. Τα δέντρα αυτά αποτελούν τους υπεραιωνόβιους ζωντανούς μάρτυρες της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς ήταν ζωντανά κατά τις αρχές του 19ου αιώνα και «είδαν» και «άκουσαν» τους Έλληνες επαναστάτες να ονειρεύονται μια ελεύθερη πατρίδα. Δέντρα που έζησαν την αντάρα των μαχών και γλίτωσαν από την καταστροφική μανία των Τουρκοαιγυπτίων, δέντρα που στη σκιά των οποίων ξεκουράστηκαν οι οπλαρχηγοί ή θάφτηκαν οι ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης και άλλα που τελικά «άκουσαν» το χαρμόσυνο μήνυμα της ελευθερίας, θα καταγραφούν και θα αναδειχθούν για πρώτη φορά μέσα από τις μοναδικές ιστορίες και τους μύθους τους.
Η σημασία των αιωνόβιων αυτών δέντρων αποτυπώνεται ιστορικά σε γραπτές μαρτυρίες και σε αρχειακά τεκμήρια που αφορούν την Πελοπόννησο. Έτσι, από τα τέλη του 17ου αιώνα ακόμη, κατά την περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας στην Πελοπόννησο, διαπιστώνεται η σημασία που αποδίδεται στα δέντρα και στα δάση της περιοχής, καθώς σε βενετικούς χάρτες κτηματογράφησης του 1690 (που σχετικά πρόσφατα ανακαλύφθηκαν) απεικονίζονται σημαντικές γεωφυσικές πληροφορίες. Ενδεικτικό του γεγονότος αυτού αποτελεί η απεικόνιση του ιστορικού πυκνού δάσους «Κουμπέ», με αιωνόβιες βελανιδιές και πλατάνια, σε βενετικό χάρτη κτηματογράφησης των διαμερισμάτων της Μεθώνης και του Ναβαρίνου, καθώς το δάσος αποτυπώνεται ανάμεσα στον οικισμούς Φουρτζή, Κρεμμύδι, Βλχόπουλο και Χατζή της Νότιας Μεσσηνίας
Ακολούθως, γραπτή παρακαταθήκη για τα υπεραιωνόβια δέντρα της Νότιας Πελοποννήσου αποτελεί και το πόρισμα της έκθεσης της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά κατά το έτος 1829, στην οποία γίνεται ειδική μνεία στις βελανιδιές της περιοχής. Ενδεικτικό είναι το παρακάτω απόσπασμα: «Οι δρυς, κυρίως οι βελανιδιές, αφθονούν, χωρίς ωστόσο να σχηματίζουν πυκνά δάση. Τα όμορφα αυτά δέντρα προστατεύουν και σκιάζουν τους βοσκότοπους στους οποίους καταφθάνουν τα καλοκαίρια πολλοί βοσκοί με τα κοπάδια και τις οικογένειες τους». Χαρακτηριστική είναι ακόμη η αναφορά της επιστημονικής αποστολής στις καταστροφές που προκάλεσαν οι Τουρκόαιγύπτιοι στα δέντρα της περιοχής, καθώς κατά την διαδρομή τους από Μεθώνη προς Κορώνη, τον Απρίλιο του 1829, αναφέρουν μεταξύ άλλων: «ανακαλύπτουμε από την κορυφή του βουνού τον Κόλπο της Κορώνης και την χιονισμένη κορυφογραμμή του Ταϋγέτου. Από αυτό το σημείο ο δρόμος κατεβαίνει σε μια πλούσια περιοχή ανάμεσα σε ελαιώνες, εν μέρει καμένες από τον στρατό του Ιμπραήμ».
Χρονικά λίγο αργότερα, το 1874, o Γάλλος διπλωμάτης Henri Belle (Ανρί Μπελ) θα περιηγηθεί στην Πελοπόννησο και το 1881 θα δημοσιεύει της εντυπώσεις του από την παραμονή του στην Ελλάδα. Η αξιόλογη κλασική παιδεία του και οι γνώσεις του για τις γεωργικές καλλιέργειες, προβάλλονται με έναν λόγο γλαφυρό και παραστατικό. Ενδεικτική είναι η εντύπωση που του προκαλεί το δάσος «Κουμπέ» στη Μεσσηνία, καθώς αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αφήνοντας το Ναβαρίνο για να πάμε στην Ανδρούσα και στη Μεσσήνη, διασχίζουμε τις πλαγιές του βουνού που δεσπόζει στην πόλη.[…] Βαδίζουμε για πολλή ώρα μέσα στο δάσος του Κουμπέ, τα πλατάνια του οποίου φτάνουν σε τεράστιες διαστάσεις και θυμίζουν θαυμάσιες υδατογραφίες του Antoine Waterloo ή του Everdingen. Βγαίνοντας από τα δάση βρισκόμαστε πάνω σ΄ ένα ύψωμα από όπου το βλέμμα αγκαλιάζει την πεδιάδα της Μεσσηνίας και τον κόλπο της Κορώνης». Ωστόσο, αυτό το ιστορικό δάσος δεν υπάρχει πιά, μόνο κάποια αιωνόβια άτομα από βελανιδιές καθώς και ελάχιστες υπόλειμμαιτκές συστάδες του είδους αποτελούν μακρινή ανάμνησή του. Τέλος, στις αρχές του 20ου αιώνα (1903) θα περιηγηθεί στην Πελοπόννησο ο διάσημος Γαλλοελβετός φωτογράφος Fred Boissonnas (1858-1946), αφήνοντας στις σύγχρονες γενιές μια ανεκτίμητη κληρονομιά. Η αγάπη του για τον πολιτισμό και την φύση της Ελλάδας αποτυπώνεται στις εμβληματικές φωτογραφίες του, δίνοντας μας εικόνες που εκτείνονται πέρα από την εθνογραφική μαρτυρία. Εντυπωσιασμένος από την φύση και τα αιωνόβια δέντρα της Πελοποννήσου ο Μπουασονά θα αποθανατίσει με το φακό του πολλά υπεραιωνόβια δέντρα κατά την περιήγησή του.
Βάσει όλων αυτών, στόχος του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και η ενεργή συμμετοχή της στην προσπάθεια εντοπισμού και καταγραφής των υπεραιωνόβιων αυτών δέντρων (αποστολή στοιχείων προτεινόμενων δέντρων | Email: [email protected]). Ακολούθως, κάθε αιωνόβιο δέντρο της Ελληνικής Επανάστασης θα σημανθεί με ειδικό μεταλλικό επετειακό λογότυπο, με αφορμή την συμπλήρωση 200 ετών από την κήρυξη της, που θα φιλοτεχνήσει αφιλοκερδώς η καταξιωμένη καλλιτέχνις Joanna Kordos που ζει στη Μελβούρνη, ενώ η σήμανση θα συνοδεύεται από μια εκδήλωση, κατά την οποία θα παρουσιάζονται τα βιολογικά χαρακτηριστικά του δέντρου και οι ιστορίες που το περιβάλλουν. Οι διοργανωτές επιθυμούν να προχωρήσουν αργότερα σε έκθεση φωτογραφίας των σηματοδοτημένων δέντρων και στη δημιουργία ενός επετειακού λευκώματος. Παράλληλα, στόχος είναι, σε συνεργασία με τοπικούς φορείς και ιδρύματα να δημιουργηθεί ένα ψηφιακός επετειακός διαδραστικός χάρτης, όπου θα αποτυπώνεται με ακρίβεια η γεωγραφική θέση το κάθε μνημειακού δέντρου καθώς και οι ιστορίες που το περιβάλλουν. Επίσης, θα επιδιωχθεί τα μνημειακά αυτά δέντρα να αποτελέσουν προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς (Protected natural formations) και να ενταχθούν στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης της Ελλάδας. Τέλος, στόχος είναι το εν λόγω πρόγραμμα να διευρυνθεί πέρα από τα στενά όρια της Μεσσηνίας (ήδη στην Μεσσηνία έχουν καταγραφεί και τεκμηριωθεί ιστορικά περισσότερα από 30 αιωνόβια δέντρα) μέσω συνεργασιών με τοπικούς οργανισμούς κα φορείς ανά την Ελλάδα, καθώς ήδη υπάρχουν προτάσεις συνεργασίας από διάφορες περιοχές της χώρας, όπως την Χαλκιδική, τα Άγραφα κ.α.
Σκοπός του προγράμματος έτσι είναι η προστασία και ανάδειξη των υπεραιωνόβιων αυτών δέντρων καθώς η έρευνα και η ανάδειξη της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς που τα περιβάλει, ενώ επιδιώκεται η ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών σε σχέση με την προστασία και ανάδειξη της βιοποικιλότητας της κάθε περιοχής. Πρόκειται ουσιαστικά για μια ολιστική διεπιστημονική προσέγγιση σε σχέση με την ιστορία, των πολιτισμό και το φυσικό περιβάλλον της κάθε περιοχής, με γνώμονα την ισόρροπη σχέση μεταξύ φύσης και ανθρώπου, η οποία θα βοηθήσει στον σχεδιασμό νέων εργαλείων προστασίας και διαχείρισης των περιβαλλοντικών και πολιτισμικών αποθεμάτων, αναδεικνύοντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και τις ευκαιρίες για τους πολίτες, την φύση, την τοπική οικονομία και εν’ γένει για τον ανθρώπινο πολιτισμό.
ΙΝΣΤΙΟΥΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ
