Ως αντανακλαστικό της ευρωπαϊκής ταυτότητας και ποικιλομορφίας, το τοπίο είναι η ζωντανή μας φυσική και πολιτισμική κληρονομιά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η έννοια του Πολιτισμικού Τοπίου έχει αναγνωριστεί ως η διεπαφή μεταξύ φύσης και πολιτισμού. Η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Οργάνωσης του ΟΗΕ για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό (UNESCO) ορίζει τα πολιτισμικά τοπία ως γεωγραφικές περιοχές, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το συνδυασμένο έργο της φύσης και του ανθρώπου. Απεικονίζουν την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας κατά την πάροδο του χρόνου, υπό την επίδραση των φυσικών περιορισμών και/ή δυνατοτήτων που παρουσιάζει το φυσικό τους περιβάλλον, αλλά και διαδοχικών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών δυνάμεων.
Έτσι, τα πολιτισμικά τοπία είναι ζωντανά τοπία, που αλλάζουν με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο ο πολιτισμός, το κλίμα και ο φυσικός περίγυρος αλλάζουν εντός και γύρω από αυτά, ενώ ο χαρακτήρας του τοπίου αντικατοπτρίζει τις αξίες των ανθρώπων που το διαμόρφωσαν και που συνεχίζουν να ζουν σε αυτό, καθώς ο ίδιος ο πολιτισμός είναι η διαμορφώτρια δύναμη. Η έννοια του πολιτισμικού τοπίου αποτελεί το ιστορικό μέσο που μας δίνει την δυνατότητα να δούμε ολοκληρωμένα ένα χώρο σε βάθος χρόνου, καθώς έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα, να ρίξει τα σύνορα και να συμπεριλάβει το συνδυασμένο έργο φύσης και ανθρώπων κάτω από την ίδια θεωρητική σκέπη. Οπωσδήποτε αναγκαίο, καθώς έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τα πάντα εστιάζοντας σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο υλικό ή άυλο, π.χ. η Ιστορία απομονωμένη από το πιο σημαντικό στοιχείο της τη Γεωγραφία, την Τέχνη έξω από το χώρο και τον χρόνο που δημιουργήθηκε, το αντικείμενο χωρίς τον δημιουργό του. Έτσι αντιλαμβανόμαστε τα πάντα λανθασμένα, αποσπασματικά και πολλές φορές αμέτοχα. Στον χώρο ψάχνουμε για το μεγαλειώδες κτίσμα, έναν αρχαίο ναό ή ένα επιβλητικό κάστρο και αγνοούμε ότι όλο το τοπίο είναι ένα ανάγλυφο που έχει διαμορφωθεί διαχρονικά και αποτελεί μια αέναη διαδικασία συνεχούς επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας του τόπου, όπου φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον ισορροπούν σε μια ενιαία παλέτα. Βλέπουμε λοιπόν κομμάτια και όχι το σύνολο. Το πολιτισμικό τοπίο, λοιπόν, χρειάζεται όλα τα στοιχεία και όχι κάποια επιλεκτικά, που κάποια πολιτειακή αρχή ή οικονομική διεργασία προδιαγράφει. Έτσι, παρότι διαχωρίζουμε την πολιτισμική από τη φυσική κληρονομιά, η διεπιστημονική ολιστική προσέγγιση δείχνει ότι αυτό δεν είναι – και δεν πρέπει να είναι – εφικτό, καθώς υπάρχει μια διττή ταυτότητα του τοπίου, πολιτισμική και περιβαλλοντική.
Βάσει αυτών, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, που εορτάζεται κάθε χρόνο στις 5 Ιουνίου, το Ψηφιακό Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας ετοιμάζει πρόταση μελέτης, για την διάνοιξη, ανάδειξη και αξιοποίηση της πεζοπορικής διαδρομής “Κάτω Αμπελόκηποι – Φοινικούντα”, που θα σταλεί στην νέα δημοτική αρχή του Δήμου Πύλου Νέστορος, ώστε να αποτελέσει την βάση για την ένταξη της σε πρόγραμμα χρηματοδότησης, ώστε να αναδειχθεί και να προστατευθεί ένα σπάνιο πολιτισμικό τοπίο.
Ειδικότερα, η περιοχή της νότια Μεσσηνίας διακρίνεται για το φυσικό της κάλλος και τον βιολογικό της πλούτο. Ο τόπος χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα πλούσια χλωρίδα και πανίδα καθώς και από μεγάλη ποικιλία οικοσυστημάτων και τοπίων. Λόγω ιδιαίτερων συνθηκών, εντοπίζεται ένας μεγάλος αριθμός ενδημικών ειδών φυτών και ζώων. Ταυτόχρονα, η περιοχή είναι ένα από τα τελευταία καταφύγια πολλών απειλούμενων και σπάνιων ειδών. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, οι ανθρώπινες παρεμβάσεις έχουν δημιουργήσει ποικίλα περιβαλλοντικά προβλήματα, που οδηγούν σε μία οικολογική κρίση.
Έτσι, το προτεινόμενο για διάνοιξη μονοπάτι, που θα συνδέει τις πηγές με τις εκβολές του Μηναγιώτικου ρέματος, θα αποτελέσει βασικό μοχλό προστασίας ενός ιδιαίτερου τοπικού οικοσυστήματος. Πρόκειται για το ρέμα που πηγάζει από την λεκάνη απορροής της περιοχής του οικισμού των Κάτω Αμπελοκήπων και εκβάλει στην περιοχή της Φοινικούντας, διανύοντας μια απόσταση που ξεπερνά τα 10 km. Ενώ, χαρακτηριστικό της ιστορικότητάς του αποτελεί το γεγονός της αναφοράς του από το Γάλλο φιλέλληνα Φρανσουά ντε Σατωμπριάν, το οποίο περιγράφει κατά την περιήγηση του στην περιοχή τον Αύγουστο του 1806. Επίσης, η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή στο Μοριά κάνει εκτενή αναφορά στο πόρισμα των εργασιών της σχετικά με το Μηναγιώτικο ρέμα που επισκέφθηκε την Άνοιξη του 1829.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά μήκος του Μηναγιώτικου ρέματος, από τις πηγές του “Κεφαλόβρυσου” στην περιοχή των Κάτω Αμπελοκήπων έως την περιοχή της Φοινικούντας, έχουν εντοπισθεί 10 Υδρόμυλοι και 1 Νεροτριβή και με εξαίρεση έναν από αυτούς (Υδρόμυλος “Μασούρα”) που σώζεται σε καλή κατάσταση, οι υπόλοιποι σώζονται είτε αποσπασματικά είτε σε μορφή ερειπίων. Η πληθώρα των νερόμυλων στην περιοχή οφείλονταν στην ύπαρξη μεγάλου όγκου διερχόμενων υδάτων υπό κλίση, κάτι που αποτελούσε ένα αξιόλογο δείγμα για την ευρύτερη περιοχή. Επίσης, αξίζει να σημειώσουμε ότι, το προτεινόμενο μονοπάτι θα διαπερνά μέρος της περιοχής που είναι χαρακτηρισμένη ως Natura. Έτσι, το έργο θα δώσει σημαντική ώθηση στην τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, μέσω της ανάδειξης των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών και πολιτισμικών πόρων της κοιλάδας του Μηναγιώτικου ρέματος (ανάδειξη υδρόμυλων, ανάδειξη μεσαιωνικών οχυρών, δημιουργία διαδρομών ορεινής ποδηλασίας κλπ.).
Παράλληλα, στα πλαίσια της αειφόρου διαχείρισης, ανάπτυξης και αποτελεσματικής διατήρησης της βιοποικιλότητας αυτής της ιδιαίτερης περιοχής, σε σχέση και με την δημιουργία του Μηναγιώτικου φράγματος, υπάρχει πρόταση για τη δημιουργία Παρατηρητηρίου Περιβαλλοντικών και Πολιτισμικών πόρων στο πρόσφατα χαρακτηρισμένο ως Διατηρητέο Νεότερο Μνημείο Δημοτικό Σχολείο Κάτω Αμπελοκήπων, μετά την σχεδιαζόμενη αποκατάστασή του από την πολιτεία. Έτσι, η πρόταση μελέτης για την διάνοιξη του μονοπατιού, θα αναδείξει τον πολιτισμικό και περιβαλλοντικό πλούτο της περιοχής, ενώ θα αποτελέσει βασικό πυλώνα για την τουριστική αναζωογόνηση μικρών οικισμών που βρίσκονται κατά μήκος ή κοντά στην περιοχή της εν λόγω πεζοπορικής διαδρομής. Τέλος, το σχέδιο της προτεινόμενής πεζοπορικής διαδρομής αποβλέπει στην ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού αλλά και στην ανάδειξη και διάσωση της πολιτισμικής κληρονομιάς των μικροκοινωνιών της περιοχής που δίνουν μάχη επιβίωσης με το χρόνο.
Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας
