ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΖΩΗΣ – ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΒΙΩΣΗΣ
Ο άνθρακας και ειδικότερα το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο έχουν δαιμονοποιηθεί ως υπαίτιοι για την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και την συνεπαγόμενη κλιματική κρίση. Φταίνε άραγε τα χημικά αυτά στοιχεία ή η χρήση τους από τον ανθρώπινο «πολιτισμό»; Το ερώτημα είναι εύλογο, δεδομένου ότι ο ορυκτός άνθρακας σε όλες τις μορφές του, στερεό κάρβουνο ή λιγνίτης – υγρό πετρέλαιο – φυσικό αέριο, ήταν και είναι «παγιδευμένος» βαθιά στο φλοιό της γης, τον ηπειρωτικό και τον (υπο)θαλάσσιο αλλά και επιφανειακά (πάγοι, πέρμαφροστ), για πολλές χιλιάδες έως εκατομμύρια χρόνια.
Μετά την τελευταία εποχή παγετώνων (έναρξη πριν ~ 2,5 εκατομμύρια χρόνια, λήξη πριν ~ 12.000 χρόνια), έως την βιομηχανική επανάσταση, η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε αέρια θερμοκηπίου, η μέση θερμοκρασία και το κλίμα διατηρήθηκαν σε μεγέθη που επέτρεψαν την σχετικά αδιατάρακτη κατοίκηση, καλλιέργεια και εκμετάλλευση εδαφών, σε παραθαλάσσιες και μη περιοχές. Αναπτύχθηκε έτσι η γεωργία και η κτηνοτροφία, η μόνιμη εγκατάσταση σε οικισμούς και η ανάπτυξη των πόλεων, γενικότερα εμφανίστηκαν και εξελίχθηκαν μορφές ανθρώπινου πολιτισμού σε όλες τις ηπείρους.
Όμως, η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα, από 280 ppm το 1800 έφθασε στα 420 ppm το 2021, δηλαδή όσο ήταν πριν 15 εκατομμύρια χρόνια! Τότε όμως δεν υπήρχαν οι άνθρωποι στη Γη.
Μετά από αυτή τη σύντομη εισαγωγή, ας δούμε αναλυτικότερα τον «Κύκλο Ζωής και Μεταμορφώσεων του Άνθρακα», του βασικότερου στοιχείου στη Φύση, που καθιστά δυνατή την ύπαρξη οργανικών ενώσεων και ζωντανών οργανισμών. Η κατανόηση αυτού του κύκλου είναι προϋπόθεση επιβίωσης για τον ανθρώπινο «πολιτισμό», αλλά και για τη ζωή και τη βιοποικιλότητα στον πλανήτη Γη γενικότερα.
Ζούμε σε έναν Κόσμο άνθρακα. Θυμίζω την δημοφιλή τηλεοπτική σειρά «Star Τrek», όπου τα ανθρώπινα όντα ονομάζονταν «Carbon Units»! Η προέλευση του άνθρακα και των υπολοίπων στοιχείων του «Περιοδικού Πίνακα» ανάγεται στην εμφάνιση του Σύμπαντος πριν 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια (υπόθεση Big Bang).
Αρχικά υπήρχαν άτομα κυρίως Υδρογόνου (H1) και Ηλίου (He2). Μέσω πυρηνικής σύντηξης στα πρώτα άστρα, δημιουργήθηκαν διαδοχικά περισσότερα άτομα Ηλίου, (ασταθή) άτομα Βηρυλλίου (Be4), και στη συνέχεια τα πρώτα άτομα Άνθρακα (C6) και βαρύτερων πυρήνων:
H1 + H1 => He2, He2 + He2 => Be4, Be4 + He2 => C6.
Γερασμένα άστρα που πέθαιναν εκρηκτικά άρχισαν να σπέρνουν άνθρακα και βαρύτερα στοιχεία στον διαστρικό χώρο, τα οποία η βαρύτητα τα συγκέντρωνε σε τεράστια νέφη αερίων και σκόνης, προκαλώντας την γένεση άστρων 2ης, 3ης κλπ γενιάς, αλλά και πλανητών, εμπλουτίζοντας τα «νεογέννητα» με σύνθετα και βαρύτερα στοιχεία. Έτσι, το σώμα μας αποτελείται από 20% άτομα άνθρακα, αλλά και από άλλα βαρύτερα στοιχεία (οξυγόνο, άζωτο, φωσφόρο, σίδηρο κλπ), που προέρχονται από τη «στάχτη των άστρων». Κάθε ζωντανό πλάσμα στο Σύμπαν, ζώο ή φυτό, μαζί με τους εξελικτικούς προγόνους του, έχουν κοινή καταγωγή από αυτές τις διαδοχικές γενιές άστρων, οργανωμένων σε γαλαξίες.
Όλες οι μορφές ύλης, ενέργειας και πληροφορίας που υπάρχουν στο Σύμπαν, μεταξύ αυτών το σώμα μας, τα συναισθήματά μας, οι σκέψεις και η ευφυΐα μας, είναι παράγωγα διαδοχικών εξελικτικών μετασχηματισμών και μεταμορφώσεων από το Big Bang μέχρι σήμερα, με κύριο φορέα και όχημα τον Άνθρακα και τις ενώσεις του με άλλα στοιχεία. Πάνω από 90% όσων βλέπουμε γύρω μας είναι ενώσεις άνθρακα, τα άτομα και τα μόρια του οποίου έχουν την τάση να ενώνονται με πλήθος άλλων στοιχείων, αλλάζοντας συνεχώς μορφή από στερεό σε υγρό και σε αέριο, παίρνοντας κάθε τόσο «διαζύγια» και προχωρώντας σε νέους «γάμους», σε έναν διαρκή «χορό ζωής, φαινομενικού θανάτου και νεκρανάστασης» που δεν έχει τέλος. Πως γίνεται αυτό;
Όσα άτομα διαθέτουν 2, 10, 18 ή 36 ηλεκτρόνια είναι σταθερά και «απρόθυμα» να ενωθούν με άλλα στοιχεία. Ο άνθρακας όμως διαθέτει 6 ηλεκτρόνια. «Προσπαθεί» λοιπόν μέσω συνδέσεων με άλλα άτομα να αποκτήσει σταθερό σχήμα και μορφή, στερεά – υγρή ή αέρια, σε έναν διαρκή «αγώνα επιβίωσης». Όπως λένε αστειευόμενοι χημικοί και βιολόγοι, όταν εμφανίζονται αυτά τα ζωηρά και πρόσχαρα μοναχικά άτομα άνθρακα σε ένα «πάρτι», όλοι θέλουν να γνωριστούν και να ενωθούν μαζί τους γνωρίζοντας ότι ο άνθρακας εγγυάται «μοριακούς γάμους» για «σταθερές σχέσεις ζωής»!
Ο άνθρακας είναι επίσης μάστορας των μεταμφιέσεων: εμφανίζεται ως σκληρό διαμάντι, ως μαλακός γραφίτης, ως ισχυρά ανθρακονήματα ή νανοσωλήνες, ως πολυμερή. Ενώνεται με υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, φωσφόρο, ζιρκόνιο, κοβάλτιο, νικέλιο, αλλά και με μεγάλο πλήθος άλλων ατόμων άνθρακα, σχηματίζοντας μερικά από τα πλέον σταθερά δομικά συστατικά της ανόργανης και οργανικής ύλης, από πολυμερή (π.χ. πλαστικά) έως τον ίδιο το φορέα που κωδικοποιεί τη ζωή και την αναπαραγωγή των ειδών, τα μόρια και τις έλικες του DNA!
Κάθε ένωση και κάθε μετασχηματισμός του, που «επιτρέπεται» από τους νόμους και τις δυνάμεις της φύσης, υλοποιείται με βασικό συστατικό τον άνθρακα. Όμως, μόνον οι συνδυασμοί που προσαρμόζονται καλλίτερα στο εκάστοτε περιβάλλον έχουν πιθανότητα να επιβιώσουν, να γίνουν συνθετότεροι και να αναπαραχθούν.
Στα πρώτα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης στον πλανήτη μας, πριν περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια, δύσκολα εντοπίζονται ενώσεις άνθρακα παγιδευμένες σε αρχέγονα γεωλογικά στρώματα, τα οποία σώζονται έως σήμερα (π.χ. Αυστραλία). Δεν εντοπίζεται άνθρακας σε απολιθωμένη οργανική ύλη η αρχέγονους οργανισμούς, ένδειξη ότι δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί στο αρχικά άνυδρο ηφαιστειακό περιβάλλον.
Όλα άλλαξαν όμως, όταν στη συνέχεια σχηματίστηκε η ατμόσφαιρα της Γης και νερό σε υγρή μορφή στην επιφάνεια του πλανήτη, προερχόμενα από χημικές αντιδράσεις, από έκλυση αερίων από ηφαίστεια, ή από πτώσεις κομητών και μετεωριτών κατά την περίοδο του «μεγάλου βομβαρδισμού» (heavy Bombardment), που κράτησε 20 έως 200 εκατομμύρια χρόνια. Τότε άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα απλά οργανικά μόρια (είτε «αυτόχθονα» είτε μεταφερμένα στο εσωτερικό μετεωριτών και κομητών). Ακολούθησε η αργή και σταδιακή δημιουργία σύνθετων οργανικών μορίων, απλών μονοκύτταρων και στη συνέχεια πολυκύτταρων οργανισμών, στο μικροπεριβάλλον ηφαιστειακών θερμοπηγών, είτε σε λασπολίμνες της επιφάνειας είτε τον πυθμένα των ωκεανών.
Αυτές ήταν κατάλληλες συνθήκες για τα άτομα του άνθρακα, τα οποία «δοκίμαζαν» πλέον νέες, όλο και συνθετότερες, ενώσεις, αξιοποιώντας την θερμική ενέργεια – το νερό και τις «σούπες ανόργανων και οργανικών συστατικών» που είχαν δημιουργηθεί. Πρόσφατα, σε αρχέγονα πετρώματα της Αυστραλίας, έγινε σημαντική ανακάλυψη πανάρχαιου απολιθώματος (στρωματολίτη 3,5 δισεκατομμυρίων ετών), όπου στην μια πλευρά του υπάρχει η «υπογραφή ανθρακούχας ζωής» και στην πίσω πλευρά έχει αποτυπωθεί η «υπογραφή της γεωλογίας» με τη μορφή που είχαν αμμοθίνες στην ακτή!
Από την ένωση άνθρακα με οξυγόνο προέκυψε το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), ενώ από την ένωσή του με υδρογόνο το μεθάνιο (CH4). Τότε «μπήκε σε λειτουργία» ο πλέον μεγαλειώδης μηχανισμός που ανακάλυψε η Φύση, η Φωτοσύνθεση, ο δημιουργός της φυτικής βλάστησης και των δασών, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ως «συμπυκνωμένο ηλιακό φως» μαζί με άτομα άνθρακα και υδρογόνου! Πως γίνεται αυτό;
- Όταν πέφτει ηλιακό φως στα φύλλα των δέντρων, εισχωρούν φωτόνια (μικρά πακέτα ενέργειας), τα οποία διασπούν τα μόρια νερού σε οξυγόνο (το οποίο εκλύεται στην ατμόσφαιρα) και σε υδρογόνο. Τα ιόντα υδρογόνου λειτουργούν ως φορείς ενέργειας που βοηθούν τα άτομα άνθρακα να σχηματίσουν «αλυσίδες» 6 ατόμων άνθρακα, τα μόρια γλυκόζης. Αυτά τα σάκχαρα είναι το τελικό προϊόν της φωτοσύνθεσης, το καθημερινό «πρόγευμα της φύσης» για τα φυτά, το «καύσιμο της ζωής» τους.
- Με την νέα του μορφή, της γλυκόζης, ο άνθρακας πλέον κινείται ανεμπόδιστα μέσα στο φυτό, από τα φύλλα προς τις ρίζες για αποθήκευση τροφής και χημικής ενέργειας την ημέρα, και από τις ρίζες προς τα κλαδιά και τα φυλλώματα τη νύχτα (και το χειμώνα) για τη θρέψη τους. Τα σάκχαρα και η χημική ενέργεια από τις ρίζες των δέντρων, τροφοδοτούν επίσης τα γειτονικά νέα φυτά, τη χαμηλή βλάστηση και τα συνεργαζόμενα δίκτυα μυκήτων (μανιταριών) στο υπέδαφος. Τα δάση αποτελούν οργανωμένη βιόσφαιρα και δεν πρέπει να τεμαχίζονται από διάνοιξη δρόμων και άλλες «αναπτυξιακές» παρεμβάσεις που εμποδίζουν την επικοινωνία και τη συνεργασία των φυτών.
- Από αυτή τη βλάστηση τρέφονται στη συνέχεια τα φυτοφάγα ζώα – θηλαστικά – πτηνά και έντομα, τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν τροφή και πηγή ενέργειας για τα σαρκοφάγα, και όλα μαζί για τα «παμφάγα» (βλ. άνθρωπος!). Σε τελευταία ανάλυση, όλες οι μορφές ζωής συντηρούνται με τα παραπάνω είδη «συμπυκνωμένης ηλιακής ενέργειας σε ενώσεις άνθρακα», που δημιούργησε ο μηχανισμός της φωτοσύνθεσης. Αυτό ήταν γνωστό σε όλους τους αρχαίους και νεότερους πολιτισμούς και εκφράστηκε θρησκευτικά μέσα από τη λατρεία του Θεού Ήλιου. Δεν είναι τυχαίο ότι και σε σύγχρονα εικονίσματα, το βιβλίο που κρατά ο Ιησούς γράφει: «Εγώ ειμί το Φως του Κόσμου»!
- Το ανθρώπινο σώμα λοιπόν, όπως και κάθε άλλο ζώο και φυτό, είναι ένας κινητήρας που καταναλώνει καύσιμο βασισμένο στον άνθρακα. Ως παραπροϊόν (καυσαέριο) εκλύεται με την εκπνοή διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο στη συνέχεια παγιδεύεται πάλι στα φύλλα των φυτών ξεκινώντας ένα νέο κύκλο φωτοσύνθεσης. Αντίστοιχος μηχανισμός απελευθέρωσης διοξειδίου του άνθρακα από στερεά – υγρά και αέρια καύσιμα (ξύλα, κάρβουνο, λιγνίτης, πετρέλαιο, φυσικό αέριο) είναι η φωτιά και οι συσκευές εσωτερικής καύσης (τζάκια, υψικάμινοι, τραίνα, αυτοκίνητα, αεροσκάφη), όπου οι χημικοί δεσμοί του άνθρακα απελευθερώνουν «συμπυκνωμένο ηλιακό φως και θερμότητα».
Ο άνθρακας σε στερεά μορφή ορυκτού (Κάρβουνο, Λιγνίτης), προέρχεται από την πλούσια φυτική βλάστηση που αναπτύχθηκε στη στερεά επιφάνεια του πλανήτη πριν από εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια. Οι νεκροί κορμοί κλαδιά και φύλλα συσσωρεύτηκαν τότε σε διαδοχικές στρώσεις πάχους πολλών δεκάδων μέτρων, χωρίς να αποσυντεθούν όπως συμβαίνει σήμερα, δεδομένου ότι τότε δεν υπήρχαν ακόμη οι μικροοργανισμοί, έντομα και βακτήρια που θα επιτελούσαν αυτό το έργο. Στη συνέχεια σκεπάστηκαν από ιζήματα ή καταβυθίστηκαν κατά τη διάρκεια γεωλογικών αλλαγών, οπότε σε συνθήκες μεγάλης πίεσης και υψηλής θερμοκρασίας στα βάθη του φλοιού της γης μετατράπηκαν – ανάλογα με το βάθος και τις συνθήκες – σε κάρβουνο ή λιγνίτη. Αντίστοιχη διαδικασία στους πυθμένες των ωκεανών, όπου σωρεύτηκαν νεκροί θαλάσσιοι οργανισμοί και ιζήματα, δημιούργησε – ανάλογα με το βάθος και τις συνθήκες – πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Κάτι παρόμοιο συνέβη με τη δημιουργία permafrost σε τεράστιες εκτάσεις τούντρας, όπου παγιδεύτηκε μεθάνιο κάτω από παχύ στρώμα πάγου.
Ο άνθρακας λοιπόν, σε στερεά – υγρή και αέρια μορφή, που καίγεται στον σύγχρονο ανθρώπινο πολιτισμό για παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιμα, περιέχει πανάρχαιο – συμπυκνωμένο ηλιακό φως, που η Φύση το διατηρούσε παγιδευμένο στα βάθη του φλοιού της γης ή κάτω από πάγους και παγετώνες για πολλά εκατομμύρια χρόνια. Αυτό το γεγονός – καλώς εχόντων των πραγμάτων – μαζί με την ανάπτυξη δασών και μηχανισμών επιφανειακής αποσύνθεσης, βοήθησε στον έλεγχο περιεκτικότητας της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα από την ίδια τη φύση, σε επίπεδα που σταθεροποίησαν το κλίμα και τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη για χιλιάδες χρόνια μετά την τελευταία εποχή παγετώνων, καθιστώντας δυνατή την ανάπτυξη όλων των γνωστών, αρχαίων και σύγχρονων ανθρώπινων πολιτισμών.
Ο σύγχρονος όμως τεχνολογικός – βιομηχανικός – αστικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πληθυσμιακή έκρηξη και ανάλογες απαιτήσεις τροφής, ένδυσης, υποδομών, πρώτων υλών, που αναπτύχθηκε με ραγδαίους ρυθμούς τα τελευταία 300 χρόνια, απαιτούσε κατανάλωση ενέργειας σε τεράστιες ποσότητες. Οι ανάγκες πολλαπλασιάστηκαν λόγω σπατάλης πόρων σε περιφερειακούς και παγκόσμιους πολέμους, μαζική παραγωγή και χρήση όπλων και πυρομαχικών, γεωπολιτικές αναμετρήσεις και ανταγωνισμούς στη Γη και στο διάστημα, αλλά και λόγω δραματικής αλλαγής του τρόπου ζωής και κατανάλωσης πολυτελών αγαθών (κατοικίες, αυτοκίνητα, σκάφη κλπ) και τροφών στις «αναπτυγμένες» χώρες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο εθισμός στο βοδινό (κρέας, τυριά, γάλα, αλλαντικά κλπ), που –πέραν της εκτροφής εκατομμυρίων βοοειδών– απαιτεί αποψίλωση δασών για μαζική παραγωγή ζωοτροφών (π.χ. Αμαζόνιος). Τελικά, (σύμφωνα με σχετικές δημοσιεύσεις) τα αέρια θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα και μεθάνιο) λόγω του κλάδου βοοειδών ξεπερνούν το σύνολο εκπομπών καυσαερίων από επιβατικά – μεταφορικά και στρατιωτικά αεροσκάφη!
Ιδιαίτερα τα τελευταία 200 χρόνια μετά την βιομηχανική επανάσταση γιγαντώθηκε η εξόρυξη και κατανάλωση ορυκτών καυσίμων με βάση τον άνθρακα, για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, άμεση καύση για θέρμανση – κίνηση κλπ. Αλλά και η εξόρυξη – εμπλουτισμός – μεταφορά – μεταποίηση ορυκτών μετάλλων και σπάνιων γαιών για σύγχρονες τεχνολογίες μπαταριών, τηλεφωνίας, ηλεκτρικών αυτοκινήτων, ανεμογεννητριών, φωτοβολταϊκών κλπ εξακολουθούν να βασίζονται σε θερμικά εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρισμού και θερμικές μηχανές εσωτερικής καύσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των ξέφρενων ρυθμών ληστρικής εκμετάλλευσης φυσικών πόρων αποτελεί ο χαλκός: Από την εποχή του χαλκού έως σήμερα, ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει εξορύξει και επεξεργαστεί 900 εκατομμύρια τόνους χαλκού! Το ηλεκτρικό αυτοκίνητο και οι ανεμογεννήτριες με τα αντίστοιχα δίκτυά τους, απαιτούν την παραγωγή άλλων 900 εκατομμυρίων τόνων χαλκού μόνο στα επόμενα 30 χρόνια!!
Ας είμαστε ειλικρινείς: όλοι σχεδόν οι πόλεμοι, από την εκστρατεία των Ελλήνων στην Τροία έως τους αποικιακούς πολέμους σε Ασία – Αφρική – Νότια Αμερική, τον 1ο και τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, τους περιφερειακούς πολέμους στη Λιβύη, στο Ιράκ, στη Συρία, στο Αφγανιστάν, στην Αρμενία, είχαν σκοπό τον γεωπολιτικό έλεγχο αγορών, πηγών ενέργειας και πρώτων υλών. Και οι πρόσφατοι πόλεμοι της Ρωσίας, αρχικά στην Κριμαία και τώρα στην Ουκρανία συνολικά, ο οποίος απειλεί να εξελιχθεί σε 3ο Παγκόσμιο (πιθανόν με τακτικά πυρηνικά όπλα!), έχει βασική αιτία τον διεθνή ανταγωνισμό για τις αγορές Φυσικού Αερίου και Πετρελαίου.
Η απληστία έχει πλέον ξεπεράσει κάθε όριο: στα τελευταία 200 – 300 χρόνια έχουν παραχθεί τεχνολογικά υλικά (μέταλλα, πλαστικά, τσιμέντα, άσφαλτος κλπ) σε ποσότητες που ξεπερνούν τη συνολική μάζα της βιόσφαιρας του πλανήτη (δάση, βλάστηση, ελέφαντες, τερμίτες, ψάρια, κοράλλια κλπ), όλα με χρήση ενέργειας που βασίζεται στον άνθρακα και εκλύει τεράστιες ποσότητες αερίων θερμοκηπίου. Οι παλιοί αλχημιστές προσπαθούσαν να μετατρέψουν τον μόλυβδο σε ακριβό χρυσό. Οι σημερινοί μετατρέπουν τον «μαύρο χρυσό» σε φθηνά πλαστικά. Τόσο φθηνά και άφθονα, που δεν αξίζει να ανακυκλωθούν, αλλά πλημμυρίζουν απέραντους σκουπιδότοπους και κάθε γωνιά του πλανήτη, μέχρι την Τάφρο των Μαριάνων – το βαθύτερο σημείο των ωκεανών του πλανήτη και το χαμηλότερο σημείο της επιφάνειας του φλοιού της Γης, στα 11.000 μέτρα βάθος, ενώ έχουν τέτοια αντοχή στη φθορά, που διατηρούνται πλέον σε «γεωλογική κλίμακα χρόνου»! Τα διάσπαρτα μικροπλαστικά αποτελούν πλέον τροφή (;) για ζώα – πτηνά και ψάρια, ενώ μέσω αυτών πέρασαν οριστικά στην τροφική αλυσίδα που αφορά και τον άνθρωπο.
Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη λόγω των αερίων θερμοκηπίου πιθανά δεν είναι πλέον αναστρέψιμη, σύμφωνα με τις πρόσφατες ενδείξεις αστάθειας στο «Ρεύμα του Κόλπου» και του ρυθμού που λιώνουν παγόβουνα και παγετώνες ταυτόχρονα (!) σε Βόρειο και Νότιο Πόλο! Αλλά το «Εγωϊστικό Γονίδιο» που διαθέτουν οι ανθρώπινες «Carbon Units» συντηρεί την ψευδαίσθηση ότι ο τεχνολογικός μας πολιτισμός εξακολουθεί να ελέγχει τη χρήση του (πλεονάζοντος) Άνθρακα, του βρυκόλακα που ο άνθρωπος εξόρυξε από τα βάθη της Γης, όπου η Φύση τον είχε «φυλακίσει» για εκατομμύρια χρόνια.
19 Απριλίου 2022
Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης,
Ηλεκ/γος – Μηχ/γος Μηχανικός
Πηγές: Δημοσιογραφικές έρευνες των: ARTE TV, 3 Sat, Spiegel, και διαδικτυακά άρθρα
