Λιθόστρωτα & ξερολιθιές – Δάση & ορεινό περιβάλλον – Βιοποικιλότητα & κλιματική κρίση

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ – ΔΑΝΕΙΟ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΕΣ

1. Ορεινά Καλντερίμια & Μονοπάτια, Ορεινοί Οικισμοί, Χλωρίδα – Πανίδα και Βιώσιμη Ανάπτυξη

Οι ορεινές διαδρομές παλαιών καλντεριμιών ανέρχονται σε χιλιάδες χιλιόμετρα στα ελληνικά βουνά. Συνδέουν τους ορεινούς οικισμούς μεταξύ τους, αλλά και με άλλους προορισμούς, όπως: παραλιακές πόλεις, λιμάνια, μοναστήρια, εκκλησίες, ξωκλήσια, ορεινά καταφύγια, γεφύρια, μύλους, βρύσες, πηγές κλπ. Τα δίκτυα ορεινών καλντεριμιών αποτελούν πολύτιμη κληρονομιά από τους προγόνους μας, όχι μόνον μνημειακού χαρακτήρα, αλλά λειτουργική και χρήσιμη έως τις μέρες μας. Αποτελούν επίσης «Δάνειο» από τις επόμενες γενιές! Η αξία του δικτύου πεζοπορικών / ημιονικών ορεινών δρόμων (καλντεριμιών) ως διαθέσιμου κεφαλαίου ήπιας και βιώσιμης ανάπτυξης και αναβίωσης εγκαταλειμμένων ορεινών οικισμών είναι τεράστια.

Τα ορεινά Καλντερίμια και οικισμοί αποκτούν πρόσθετη αξία λόγω της κλιματικής αλλαγής,  της υπερθέρμανσης του πλανήτη και της ανόδου της στάθμης των θαλασσών. Αρκετά παραλιακά θέρετρα προβλέπεται ότι θα καλυφθούν από θάλασσα, ενώ ο τουρισμός των μεσογειακών χωρών αποκτά ανταγωνιστές σε βορειότερα πλάτη, όπου το κλίμα γίνεται πλέον εύκρατο. Άλλωστε, αυξάνει η προτίμηση για τον ήπιο τουρισμό όλο τον χρόνο, σε περιοχές φυσικού κάλλους, σε συνδυασμό με σωματική άσκηση (πεζοπορία, ορειβασία), υγιεινή διαμονή και διατροφή σε ορεινούς οικισμούς (όπως σε Μάνη – Ταΰγετο, Πίνδο).

Τα καλντερίμια, οι καλλιεργητικές αναβαθμίδες και οι ξερολιθιές, είναι έργα συμβατά με τη διατήρηση της ορεινής βιοποικιλότητας, χλωρίδας και πανίδας, την προστασία του περιβάλλοντος και του τοπίου. Συντελούν σε συγκράτηση εύφορης γης, αποφυγή πλημμυρών και κατολισθήσεων, εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων, σε αναβίωση και αξιοποίηση ορεινών οικισμών. Είναι απαραίτητα για την ήπια και βιώσιμη παραγωγική, οικιστική και τουριστική ανάπτυξη και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Σε αντίθεση με τους αμαξιτούς ορεινούς δρόμους, οι οποίοι κατακερματίζουν το δασικό περιβάλλον, διακόπτουν την επικοινωνία και τη συνεργασία των δέντρων του δάσους και των ειδών της τοπικής πανίδας, οι κατασκευές λιθόστρωτων και ξερολιθιών αποτελούν φιλόξενα καταφύγια και ενδιαιτήματα ενδημικών μικρών ζώων, εντόμων και ερπετών.

Σημειωτέον ότι αρκετά παραδοσιακά καλντερίμια σε πολλές περιοχές της χώρας έχουν ήδη χαρακτηριστεί από το Υπ. Πολιτισμού ως υλικά Μνημεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενώ και η Τέχνη της Ξερολιθιάς (Γνώσεις και Τεχνικές), έχει εγγραφεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της UNESCO για την Άϋλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας.

Συνεπώς, για όλους τους παραπάνω λόγους, τα παραδοσιακά λιθόστρωτα (καλντερίμια,  άλλως οι παλαιοί ημιονικοί δρόμοι) και οι καλλιεργητικές αναβαθμίδες (πεζούλες) με τις ξερολιθιές τους αποτελούν τεχνικά έργα αναπόσπαστα από το φυσικό και το πολιτιστικό περιβάλλον.

Παρατήρηση: ο όρος «μονοπάτια» (όπου «πατάει μόνο ένας»), αδικεί τους ημιονικούς δρόμους. Συνήθως έχουν κυμαινόμενο πλάτος 2 – 6 μ. λόγω της χρήσης τους, επί εκατονταετίες, ως κύριοι άξονες μετακινήσεων και μεταφορών («μουλαρολεωφόροι» είναι το προσωνύμιό τους μεταξύ γηραιών κατοίκων, π.χ. στη Σέλιτσα). Ο όρος Μονοπάτι ταιριάζει σε γιδόστρατες, όχι σε ημιονικούς δρόμους. Ο όρος «καλντερίμι» ( παραφθορά του «καλός δρόμος»), διασώζεται σε άλλες γλώσσες ως «δάνειο» από την ελληνική γλώσσα. Οι λιθόστρωτοι δρόμοι λέγονται kaldirim στα τουρκικά, kaldrme, kaldrma, kalldrem, kaldrima, ή kaldirma σε Κροατία, Βοσνία, Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο κλπ.

Τα ορεινά καλντερίμια & μονοπάτια αποτυπώνονται εμφανώς σε αεροφωτογραφίες ΓΥΣ – ΟΚΧΕ από το 1945 και μετά. Ιδιαίτερα σε Α/Φ με καλή ανάλυση (π.χ. 1965, 1979), καθώς και στα τοπογραφικά της ΓΥΣ βάσει Α/Φ του 1965, όπου αποτυπώνονται ευκρινώς με διακεκομμένη γραμμή ως «ημιονική οδός εύβατος ή δύσβατος». Αυτές οι αεροφωτογραφίες, οι αντίστοιχοι ορθοφωτοχάρτες και τα τοπογραφικά της ΓΥΣ, μπορούν να αξιοποιηθούν για επιστημονική τεκμηρίωση της ύπαρξης και της διαδρομής των ορεινών ημιονικών δρόμων. Αποτελούν άριστη βάση δεδομένων για αναγνώριση της κοινοχρησίας και δημόσιας κυριότητάς τους, όπως άλλωστε προβλέπεται στις προδιαγραφές για τη σύνταξη των μελετών καταγραφής του υπάρχοντος οδικού δικτύου της χώρας, στις περιοχές εκτός των ρυμοτομικών σχεδίων των πόλεων, εκτός των ορίων των οικισμών των νομίμως υφισταμένων προ του έτους 1923 και των οικισμών μέχρι 2000 κατοίκους (ΦΕΚ 2671/Β/2022).

Επικουρικά αναφέρεται ότι οι παλαιοί ημιονικοί δρόμοι υπάρχουν και χρησιμοποιούνται συνεχώς από εκατοντάδων ετών, όπως προκύπτει από ιστορικές αναφορές π.χ. ξένων περιηγητών, χάρτες – απογραφές και συμβόλαια της βυζαντινής – φράγκικης – ενετικής – οθωμανικής περιόδου για αρχαίους οικισμούς (όπως της Σέλιτσας – Βέργας στην Καλαμάτα). Ισχύει επομένως σε αυτή την περίπτωση και η κατοχύρωσή τους λόγω της «προ αμνημονεύτου χρόνου αρχαιότητας – Vetustas».

Όμως, λόγω περίπλοκης και παρωχημένης πολεοδομικής νομοθεσίας, η αναγνώρισή τους δημιουργεί δικαίωμα δόμησης των παρόδιων ιδιοκτησιών (παράγωγο «Εκτός Σχεδίου Δόμησης»). Ως εκ τούτου, απαιτείται άμεσα νομοθετική ρύθμιση για όλη την Επικράτεια, ηπειρωτική και νησιωτική, που να αναγνωρίζει την κοινοχρησία και δημόσια κυριότητα των ημιονικών δρόμων εκτός σχεδίων – εκτός οικισμών, ως «Διασυνδετήριων Δρόμων» μεταξύ Οικισμών, καθώς και με άλλους προορισμούς, π.χ. Μνημεία, Εκκλησίες, Ορεινά Καταφύγια κλπ., χωρίς όμως να δίνει δικαίωμα δόμησης στις παρόδιες ιδιοκτησίες.

Άλλωστε, τα ζητήματα της ορθολογικής χωροταξικής αναδιάρθρωσης της χώρας πρόκειται να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο των ΤΠΣ και ΕΠΣ, σε συνάρτηση με την οργανωμένη καταγραφή του οδικού δικτύου της χώρας.

2. Προτάσεις θεσμικής αντιμετώπισης

Προτείνεται καταχώρηση ημιονικών – μη αμαξιτών δρόμων, προϋφιστάμενων του 1923, σε κτηματολογικά διαγράμματα του Εθνικού Κτηματολογίου με «Ειδικό Κωδικό Δημόσιας Έκτασης» σύμφωνα με το ΦΕΚ 2671/Β/2022, διαφορετικό εκείνου των Αγροτικών Δρόμων, χωρίς να δίνεται δικαίωμα δόμησης στις παρόδιες ιδιοκτησίες, αφενός προς αποφυγή μετατροπής αγροτικής γης σε οικιστική χωρίς χωρικό – πολεοδομικό σχεδιασμό, και αφετέρου για προστασία τους από φθορές – καταπατήσεις και ιδιωτικές διεκδικήσεις.

Η συγκυρία είναι θετική, δεδομένης της πρόσφατης ενεργοποίησης των πάγιων θέσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας για την εκτός σχεδίου δόμηση (Αποφάσεις ΣτΕ 176/2023 Ολ., 992/2023 Ολ. και 1206/2023), σύμφωνα με τις οποίες, μεταξύ άλλων:

• Το φυσικό και το πολιτιστικό περιβάλλον έχουν αναχθεί σε αυτοτελώς προστατευόμενα αγαθά (παρ. 1 και 6 άρθρου 24 του Συντάγματος). Τα αρμόδια όργανα του Κράτους οφείλουν να προβαίνουν σε θετικές ενέργειες και, ειδικότερα, να λαμβάνουν τα απαιτούμενα νομοθετικά και διοικητικά, προληπτικά και κατασταλτικά, μέτρα για την αποτελεσματική διαφύλαξή τους
• Επιβάλλεται η ορθολογική χωροταξική αναδιάρθρωση της χώρας (παρ. 2 άρθρου 24 του Συντάγματος), με βάση τους κανόνες της επιστήμης, ώστε να διασφαλίζεται η ορθή ανάπτυξη των οικισμών, η προστασία του περιβάλλοντος, οι βέλτιστοι δυνατοί όροι διαβίωσης και η οικονομική ανάπτυξη στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας (βιώσιμης ανάπτυξης), ουσιώδη όρο της οποίας αποτελούν τα χωροταξικά σχέδια.
• Στις εκτός σχεδίου περιοχές, οι οποίες δεν έχουν ως προορισμό, κατ’ αρχήν, την δόμηση ή την τουριστική εκμετάλλευση, αλλά την γεωργική, κτηνοτροφική και δασοπονική εκμετάλλευση και την αναψυχή του κοινού, η οικιστική εκμετάλλευση μόνο κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται, δυνάμενη και να απαγορεύεται εν όλω ή εν μέρει ή να επιτρέπεται υπό ιδιαιτέρως αυστηρούς όρους και περιορισμούς.
• Οι κρίσιμες διατάξεις (του άρθρου 2 παράγρ. 1 του π.δ. της 24-31.5.1985) αναπαράγουν κατ’ ουσίαν τις ρυθμίσεις του άρθρου 2 του π.δ. της 6-17.10.1978, το οποίο θεσπίσθηκε πριν την αναμόρφωση της νομοθεσίας περί χωροταξίας, περιβάλλοντος και αρχαιοτήτων (ν. 2742/1999, 1650/1986, 3028/2002) και δεν συντονίζεται με αυτήν.
• Η επιβολή περιορισμών στην εκτός σχεδίου δόμηση, δεν αφορά μόνο τις περιοχές με ιδιαιτερότητες (NATURA, φυσικού κάλλους κ.λπ.) αλλά το σύνολο των εκτός σχεδίου περιοχών της Χώρας, ακόμα και αυτές που έχουν ήδη επιβαρυνθεί (λόγω της μεταβολής του κατ’ αρχήν προορισμού τους) με νόμιμη (βάσει οικοδομικών αδειών) ή και αυθαίρετη δόμηση.

Επίσης, σύμφωνα με την νεότερη απόφαση ΣτΕ 1321/2023:

• Η αρχαιολογική υπηρεσία, εν όψει του ενιαίου της Διοικήσεως, επιλαμβανόμενη αιτήματος έγκρισης οικοδομικής δραστηριότητας, επιβεβλημένης από την αρχαιολογική νομοθεσία λόγω της θέσης του ακινήτου, υποχρεούται να ελέγξει την κατ’ αρχήν συμβατότητα της υπό έγκριση πολεοδομικής δραστηριότητας και με την ισχύουσα πολεοδομική νομοθεσία, και μάλιστα με διατάξεις της νομοθεσίας αυτής που ρυθμίζουν τους βασικούς όρους δόμησης, … Περαιτέρω, αν η αρχαιολογική αρχή διαπιστώσει ότι η ανέγερση της υπό έγκριση οικοδομής θα παραβίαζε την πολεοδομική νομοθεσία ως προς τα ανωτέρω κρίσιμα ζητήματα, οφείλει να μην εγκρίνει την υποβληθείσα μελέτη.

«Δυστυχώς η Κυβέρνηση –δέσμια και πάλι ιδιοτελών ψηφοφόρων– προωθεί ρουσφετολογικές νομοθετικές ρυθμίσεις για την «παράκαμψη» της νομολογίας του ΣτΕ [για την εκτός σχεδίου δόμηση], αδιαφορώντας για την αντισυνταγματικότητα αυτών των ρυθμίσεων! Αυτή η στάση βρίσκει υποστήριξη από συμφέροντα συντεχνιών (μηχανικοί, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι), οικοδομικών συνεταιρισμών, «επενδυτών» τουριστικών καταλυμάτων, ιδιοκτητών γης, καταπατητών κ.λπ. και υποστηρίζεται  από μέσα μαζικής ενημέρωσης που ελέγχονται από την κυβέρνηση μέσω «επιδοτήσεων».

Από το 1923 και επί 100 συναπτά έτη, αυτή ήταν η πάγια πολιτική του λεγόμενου «πελατειακού κράτους» στην Ελλάδα, όπου υπουργοί – βουλευτές – περιφερειάρχες και δήμαρχοι ενεργούν ως «μεσίτες ακίνητων ιδιοκτησιών» και οι «ευεργετούμενοι» πολίτες «πληρώνουν με την ψήφο τους ως πελάτες»! Δυστυχώς η Ελλάδα δεν διαθέτει Συνταγματικό Δικαστήριο, όπου θα μπορούσαν άμεσα να γίνουν προσφυγές εναντίον αντισυνταγματικών διατάξεων. Αυτό επαφίεται στην κρίση των δικαστών σε πρωτοδικεία και εφετεία κατά περίπτωση, ενώ το Συμβούλιο της Επικρατείας αντιδρά (ανάλογα με τη σύνθεσή του και την πολιτικό-κοινωνική συγκυρία) με καθυστέρηση πολλών ετών, όταν φθάσει μια υπόθεση σε τρίτο βαθμό στο Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο! Ακόμη και σήμερα, στην εποχή της κλιματικής κρίσης και της βιβλικής καταστροφής 3.000.000 στρεμμάτων γης (μόνο εντός Ιουλίου – Σεπτεμβρίου 2023) από φωτιές – καταιγίδες – πλημμύρες και κατολισθήσεις, η καταστροφή των δασών – της καλλιεργήσιμης γης – του περιβάλλοντος και του τοπίου συνεχίζεται.  Για «εκτός σχεδίου δόμηση», «πράσινα πάρκα Α/Γ – Φ/Β» και «αναπτυξιακές – τουριστικές επενδύσεις». Αυτές οι αυτοκαταστροφικές «επενδύσεις», επιδοτούνται μάλιστα από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους και από «αναπτυξιακά προγράμματα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης!

3. Δασικά Οικοσυστήματα – Βιοποικιλότητα – Υπερθέρμανση του πλανήτη – Κλιματική Κρίση

Η φωτοσύνθεση, ο αποτελεσματικός μηχανισμός που ανακάλυψε η Φύση, δημιουργεί τη φυτική βλάστηση και τα δάση, που θεωρούνται ως «φως, συμπυκνωμένο με άτομα άνθρακα και υδρογόνου». Όλες οι μορφές ζωής συντηρούνται με αυτή τη «συμπυκνωμένη ηλιακή ενέργεια μέσα σε ενώσεις άνθρακα», που δημιουργείται από τον φωτοσυνθετικό μηχανισμό.

Σύμφωνα με πρόσφατα ευρήματα της δασικής οικολογίας, ένα εκτεταμένο υπόγειο δίκτυο συμβιωτικών μυκήτων (μυκόρριζα) συνδέουν τις ρίζες των δέντρων στα δάση με ένα σύστημα αμοιβαίας επικοινωνίας και συνεργασίας, το οποίο συμπληρώνεται από εκπομπή αερίων ενώσεων (αρωματικοί υδρογονάνθρακες) από το φύλλωμα των δέντρων. Κάτι σαν ένα «υπόγειο ενσύρματο και εναέριο ασύρματο διαδίκτυο των φυτών»!

Σχετικές δηλώσεις της Πολιτικής Ηγεσίας του ΥΠΕΝ (24.11.2021):
«Τα δάση είναι οργανωμένη βιόσφαιρα και δεν πρέπει να τεμαχίζονται από διάνοιξη δρόμων και αναπτυξιακές παρεμβάσεις, που εμποδίζουν την επικοινωνία και την συνεργασία των δένδρων και των άλλων φυτών. Η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε κρίση βιοποικιλότητας, χάνονται μεγάλα κομμάτια ενδιαιτημάτων, οικοσυστημάτων, φυσικών βιοτόπων, και συνακόλουθα ατόμων της χλωρίδας, άρα και της πανίδας. Όταν τα βουνά κατακερματίζονται από δρόμους, αυτή η εξέλιξη οδηγεί σε απώλεια και σε απομόνωση ενδιαιτημάτων των ειδών. Δεν μπορούν τότε να επικοινωνήσουν τα διάφορα είδη πανίδας με τους φυσικούς βιοτόπους τους, να πάνε σε μέρη όπου θα αναζητήσουν τροφή, είτε ταίρι για αναπαραγωγή. Έτσι προκύπτουν μειώσεις πληθυσμών και τοπικές εξαφανίσεις ειδών. Απαξιώνονται τα οικοσυστήματα και υποβαθμίζονται αισθητικά τα βουνά».

Επίσης:
«Η θεσμοθέτηση περιοχών άνευ δρόμων (τα «απάτητα βουνά») βοηθά την βιοποικιλότητα, εμποδίζει την είσοδο ξενικών ειδών, δίνει δυνατότητα μετακίνησης, είτε για μετανάστευση, είτε για ενδιάμεση στάση στα άτομα της πανίδας. Παράλληλα δεσμεύεται άνθρακας από αυτές τις περιοχές και μειώνονται οι επιπτώσεις των εκπομπών  αερίων του θερμοκηπίου, κάτι που αποτελεί περιβαλλοντική προτεραιότητα. Μεταξύ άλλων, διατηρούνται ακέραια οικοσυστήματα, τα οποία προσφέρουν αναψυχή, εκπαίδευση και διαθέτουν επιστημονική αξία».

Επομένως, απαιτείται ρητή θεσμική κατοχύρωση, τουλάχιστον στα «απάτητα βουνά», να μην μπορούν να γίνουν αιολικά πάρκα, τεχνητές επιφάνειες ή διάνοιξη δρόμων για μηχανοκίνητα οχήματα, να απαγορεύεται κάθε  τεχνική επέμβαση, μεταβολή ή αλλοίωση φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό, βέβαια, θα ήταν χρήσιμο να επεκταθεί και σε άλλα βουνά. Δυστυχώς όμως, η απόσταση μεταξύ λόγων και έργων των Ελληνικών Κυβερνήσεων είναι μεγάλη.

Οι «αποκεφαλισμοί» βουνοκορφών και η διάνοιξη φαρδιών αμαξιτών δρόμων μέσα σε δάση, ακόμη και μέσα σε περιοχές Natura 2000, για εγκαταστάσεις εκατοντάδων ανεμογεννητριών τεράστιου μεγέθους, θεμελιώσεις με χιλιάδες τόνους τσιμέντου, εγκατάσταση τεράστιων πυλώνων νέων δικτύων μεταφοράς Η.Ε. κλπ., χωρίς συμβατική πρόβλεψη αποσυναρμολόγησης – απόσυρσης των Α/Γ όταν ολοκληρωθεί η διάρκεια ζωής τους, είναι πλέον συχνή καθημερινή πρακτική, η οποία  δικαιολογημένα έχει ξεσηκώσει μαζικές αντιδράσεις, προσφυγές και διαδηλώσεις από οργανώσεις της «Κοινωνίας των Πολιτών».

Αποσπάσματα ανακοίνωσης του «Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος & Βιωσιμότητας»:

«Το τραγικό είναι ότι και η Απόφαση 2499/2012 του Σ.τ.Ε. για πρώτη φορά στα χρονικά επέτρεψε την εγκατάσταση αιολικών πάρκων ακόμη και μέσα σε αναδασωτέες περιοχές! Η διάταξη του άρθρου 24 παρ. 1 του Συντάγματος, που αφορά την προστασία των δασών, θεσπίζει μεν κατ’ αρχήν την απαγόρευση μεταβολής του προορισμού των δασών, αφήνει όμως ρητά ένα στενό περιθώριο στο νομοθέτη για εξαιρέσεις «αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον». Η νομοθεσία που επέτρεψε την εγκατάσταση αιολικών πάρκων μέσα στα δάση είναι μια τέτοια περίπτωση, για την οποία το Σ.τ.Ε. το 2012 δυστυχώς αποφάνθηκε ότι είναι συνταγματική. … (Τόσο το 2021 όσο και το 2023), λίγες μέρες μετά την καταστροφή εκατοντάδων χιλιάδων στρεμμάτων δάσους και τις κυβερνητικές εξαγγελίες για την αποκατάστασή τους, γίνονται φανεροί οι κίνδυνοι από την ερμηνεία που έδωσε η 2499/2012 απόφαση του Σ.τ.Ε. σε μια άλλη, άκρως ειδική, συνταγματική διάταξη: το άρθρο 117 παρ. 3 που απαγορεύει τη χρήση των αναδασωτέων εκτάσεων για οποιοδήποτε άλλο προορισμό μέχρι την ολοκλήρωση της αναδάσωσης. Εδώ το Σύνταγμα δεν παρέχει τη δυνατότητα καμίας απολύτως εξαίρεσης. Το άρθρο 117 παρ. 3 του Συντάγματος ανήκει στην κατηγορία εκείνη των συνταγματικών διατάξεων που δεν περιέχουν νομικές έννοιες δεκτικές ερμηνείας, τελεολογικής, διαπλαστικής ή συνδυαστικής, ούτε αφήνει στο νομοθέτη περιθώριο εξειδίκευσης ή θέσπισης εξαιρέσεων. Αντίθετα ο συντακτικός νομοθέτης, έχοντας ήδη από το 1975 πλήρη επίγνωση της σημασίας της αναδάσωσης για την προστασία του δασικού πλούτου της Χώρας και των πολλαπλών κινδύνων που ελλοχεύουν στη διαδικασία αυτή, επεφύλαξε συνειδητά στις αναδασωτέες εκτάσεις διαφορετική και αυστηρότερη μεταχείριση από εκείνη των δασικών …»

Το πρόβλημα εντείνεται από την εφιαλτική πλανητική υπερθέρμανση, τους καύσωνες, την ξηρασία και τη λειψυδρία, τις καταστροφικές δασικές πυρκαγιές, που εναλλάσσονται με ισχυρές καταιγίδες, πλημμύρες και κατολισθήσεις, από την άνοδο της στάθμης των ωκεανών, κλπ., με δραματικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και σταδιακή Ερημοποίηση Μεσογειακών χωρών!

Η υπερθέρμανση του πλανήτη, η κλιματική κρίση και η απώλεια βιοποικιλότητας κλιμακώνονται και εντείνονται. Συνθήκες «θετικής ανάδρασης» επιταχύνουν τα φαινόμενα, π.χ.:

• Η θέρμανση των ωκεανών επιταχύνει το λιώσιμο των πάγων στους πόλους. Μειωμένες επιφάνειες λευκού πάγου αντανακλούν λιγότερη ηλιακή ακτινοβολία, ενώ η διευρυμένη σκοτεινή επιφάνεια των ωκεανών απορροφά περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία.
• Στους ορεινούς παγετώνες και στις χιονισμένες επιφάνειες της γης, ο πάγος λιώνει τόσο από την άνω όσο και από την κάτω επιφάνειά τους. Το νερό από τον λιωμένο πάγο στην κάτω επιφάνεια του παγετώνα λειτουργεί ως «λιπαντικό» και επιταχύνει την κίνησή του προς τη θάλασσα.
• Η μείωση των δασικών εκτάσεων (πυρκαγιές, πάρκα φωτοβολταϊκών & ανεμογεννητριών, αποψίλωση δασών, υλοτομία, δασικοί δρόμοι) μειώνει την απορρόφηση αερίων θερμοκηπίου, καθώς και τη διαπνοή υδρατμών και οξυγόνου από τα δάση. Αυτό συνεπάγεται μείωση των νεφώσεων και των βροχοπτώσεων, ξηρασία, λειψυδρία και ερημοποίηση της καλλιεργήσιμης γης, καθώς και περαιτέρω ενίσχυση της πλανητικής υπερθέρμανσης.
• Οι εκτεταμένες μονοκαλλιέργειες, σε συνδυασμό με μαζική χρήση λιπασμάτων – φυτοφαρμάκων στη γεωργία, ιδιαίτερα του «βιομηχανικού» τύπου με μηχανικό όργωμα – λίπανση – σπορά – πότισμα – συγκομιδή, οδηγούν σταδιακά σε απώλεια του γόνιμου οργανικού εδάφους, καθώς και των μικροοργανισμών – γαιοσκωλήκων – σκαθαριών κλπ., που διατηρούν το επιφανειακό έδαφος πορώδες, υγρό και θρεπτικό. Σε συνδυασμό με τη λειψυδρία (μειωμένη βροχόπτωση, εξάντληση  υπόγειων υδάτων) οδηγεί σταδιακά σε ερημοποίηση καλλιεργούμενων εκτάσεων, συμβάλλοντας στην υπερθέρμανση του εδάφους και της ατμόσφαιρας.
• Η μείωση υγροτόπων, είτε λόγω μείωσης βροχοπτώσεων και επιφανειακών υδάτων, είτε λόγω σκόπιμης αποξήρανσης για γεωργικές καλλιέργειες (π.χ. Λίμνη Κάρλα!), έχει παρόμοια αποτελέσματα, ειδικά σε εδάφη με παχύ στρώμα τύρφης. Ενώ οι υγρότοποι αποθηκεύουν και διατηρούν μεγάλες ποσότητες CO2, η ξήρανση τους οδηγεί σε αποσύνθεση τύρφης και εκπομπές μεθανίου και CO2.
• Τεράστιες ποσότητες μεθανίου απελευθερώνονται επίσης κατά την τήξη πάγων του υπεδάφους (permafrost), ή των παγωμένων επιφανειακών υδάτων (tundra) σε τεράστιες άδενδρες περιοχές αρκτικών – ανταρκτικών – αλπικών οικοσυστημάτων. Οι επιπτώσεις του απελευθερούμενου μεθανίου στην υπερθέρμανση του πλανήτη προβλέπονται εφιαλτικές.
• Η αυξημένη οξύτητα των νερών των ωκεανών λόγω απορρόφησης CO2, σε συνδυασμό με την αύξηση της θερμοκρασίας τους, έχει ως αποτέλεσμα «λεύκανση» και θάνατο κοραλλιών και της υποβρύχιας βλάστησης και μείωση της ικανότητας θαλάσσιων ειδών να σχηματίζουν κελύφη ανθρακικού ασβεστίου. Ταυτόχρονα, αναπτύσσονται ραγδαία περιοχές με τοξικά φύκια. Αυτό στερεί από τα ενδημικά είδη τα συνήθη ενδιαιτήματά τους (κοράλια, φύκια) και τα αναγκάζει να «μεταναστεύουν» σε ψυχρότερα βόρεια και νότια νερά, εξέλιξη που συνοδεύεται από χαοτικές συνθήκες στην υποβρύχια τροφική αλυσίδα και από σταδιακές εξαφανίσεις θαλάσσιων ειδών.
• Η υπάρχουσες και σχεδιαζόμενες εξορύξεις ορυκτών καυσίμων (σε ξηρά και θάλασσα), καθώς και η εξόρυξη μετάλλων και σπάνιων γαιών για «πράσινες τεχνολογίες», προκαλούν ταχεία αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου (κυρίως διοξείδιο του άνθρακα και μεθάνιο), σε όλες τις φάσεις: εξόρυξη, εμπλουτισμός, μεταφορά, καύση, βιομηχανοποίηση. Παράλληλα, προκαλούν περιβαλλοντικές καταστροφές και εκτεταμένη ρύπανση, ενώ συνήθως συνοδεύονται από καταπίεση των αυτόχθονων πληθυσμών και από ανθρωπιστικές καταστροφές.
• Ιδιαίτερη σημασία κατά τη μείωση της βιοποικιλότητας αποδίδεται στη ραγδαία μείωση του πληθυσμού των μελισσών, και άλλων επικονιαστών, η οποία συνεπάγεται σταδιακή και μαζική εξαφάνιση ειδών χλωρίδας, άρα και πανίδας. Οι προοπτικές για κατάρρευση της επίγειας τροφικής αλυσίδας γίνονται τραγικές.
• Όλα τα παραπάνω φαινόμενα είναι εντονότερα στη Λεκάνη της Μεσογείου, η οποία θεωρείται ως  «ημίκλειστη» θάλασσα. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η θέρμανση των νερών της Μεσογείου και η υποχώρηση των υποθαλάσσιων λιβαδιών του ενδημικού υπερφυτού «Posidonia Oceanica».

Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης
Ηλεκ/γος Μηχ/γος Μηχανικός
ΕΜΠ Αθήνα, TU Hannover

• Εκπρόσωπος της Πρωτοβουλίας Κατοίκων «Φίλοι της Βέργας», Καλαμάτα
• Αντιπρόεδρος της Εταιρείας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών (Ε.Μ.Α.Σ.)
• Μέλος προσωρινής ΔΕ της Ελληνικής Ομοσπονδίας Πεζοπορίας (Ε.Ο.Π.)

Πηγές των στοιχείων:

1. Εισηγήσεις / Παρουσιάσεις των «Φίλων της Βέργας» το 2022 στις 4 Συνδιασκέψεις του Προγράμματος «Ολιστικής και Συμμετοχικής, Ήπιας και Βιώσιμης Ανάπτυξης Ταϋγέτου», σε Καλαμάτα – Δυτική Μάνη (Στούπα) – Σπάρτη – Ανατολική Μάνη (Γύθειο),. (βλ. κανάλι του YouTube: «ΦΙΛΟΙ της ΒΕΡΓΑΣ – Βιώσιμη Ανάπτυξη Ταϋγέτου», σύνδεσμος:  https://www.youtube.com/@kostasmarkakis  )
2. 5 Αποφάσεις του Σ.τ.Ε. (176/2023 Ολ., 992/2023 Ολ., 1206/2023, 1321/2023 και 2499/2012 )
3. Greenagenda.gr: «Απάτητα Βουνά» – Συνέντευξη Υφυπ. ΥΠΕΝ Γ. Αμυρά («Καθημερινή», 24.11.2021)