Την «ανάγκη υποβολής Αιτημάτων στα Κτηματολογικά Γραφεία για καταχώρηση των διαδρομών Ορεινών Καλντεριμιών – Μονοπατιών στα Κτηματολογικά Διαγράμματα του Εθνικού Κτηματολογίου, βάσει επαρκών συντεταγμένων, αρχικά του Άξονα (ίχνους) της διαδρομής και στη συνέχεια με αναλυτικές συντεταγμένες Πολυγώνου», επισημαίνει σε ανακοίνωσή του προς Πεζοπορικούς – Ορειβατικούς – Πολιτιστικούς – Φυσιολατρικούς Συλλόγους ο Ηλεκ/γος – Μηχ/γος Μηχανικός Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης, ως εκπρόσωπος των “Φίλων της Βέργας”.
«Ζητάμε να καταχωρηθούν με Ειδικό Κωδικό Δημόσιας Έκτασης διαφορετικό εκείνου των Αγροτικών Δρόμων, προκειμένου να διασωθούν από φθορές – καταπατήσεις – ιδιωτικές διεκδικήσεις, αλλά και προς αποφυγή μετατροπής της αγροτικής γης σε οικιστική σε περιοχές εκτός σχεδίου – εκτός οικισμών», αναφέρει στην ανακοίνωση ο κ. Μαρκάκης, επισυνάπτοντας το ακόλουθο κείμενο τεκμηρίωσης και επιχειρημάτων:
1. Δίκτυα Ορεινών Δρόμων: Πλεονεκτήματα – Προβλήματα – Προτάσεις
- Οι ορεινές διαδρομές των παλαιών ημιονικών δρόμων ανέρχονται σε εκατοντάδες χιλιόμετρα στα ελληνικά βουνά, συνδέοντας ορεινούς οικισμούς μεταξύ τους, αλλά και με άλλους προορισμούς, όπως: παραλιακές πόλεις – λιμάνια, μοναστήρια, εκκλησίες και ξωκλήσια, ορεινά καταφύγια, βρύσες και πηγές κλπ. Αυτό το δίκτυο ορεινών δρόμων αποτελεί πολύτιμη κληρονομιά από τους προγόνους μας, η οποία δεν είναι μόνον μνημειακού χαρακτήρα, αλλά παραμένει λειτουργική και χρήσιμη έως τις μέρες μας
- Υπό το πρίσμα της προστασίας του περιβάλλοντος και του τοπίου, της διατήρησης της βιοποικιλότητας – της ορεινής χλωρίδας και πανίδας, της αναβίωσης και αξιοποίησης των ορεινών οικισμών, ως στοιχείων απαραίτητων για την επιδιωκόμενη ήπια και βιώσιμη τουριστική και παραγωγική ανάπτυξη και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, η αξία του δικτύου ορεινών δρόμων ως άμεσα διαθέσιμου αναπτυξιακού κεφαλαίου είναι τεράστια
- Τα ορεινά καλντερίμια και οι ορεινοί παραδοσιακοί οικισμοί αποκτούν ξεχωριστή τουριστική και αναπτυξιακή σημασία στη συγκυρία της κλιματικής αλλαγής και της ανόδου της θερμοκρασίας, δεδομένου ότι ο παραλιακός τουρισμός των μεσογειακών χωρών αποκτά ανταγωνιστές σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη. Γενικότερα αυξάνει η προτίμηση των επισκεπτών για ήπιο τουρισμό σε περιοχές φυσικού κάλλους, σε συνδυασμό με σωματική άσκηση όπως ο πεζοπορικός – ορειβατικός τουρισμός και την υγιεινή διαμονή σε παραδοσιακούς οικισμούς.
- Η τουριστική αξιοποίηση των ορεινών οικισμών και των ορεινών πεζοπορικών δραστηριοτήτων, συνεισφέρει στην αυτοδύναμη αναβίωση εγκαταλειμμένων παραδοσιακών οικισμών, καθώς και γεωργικών – κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων που είχαν εγκαταλειφθεί, ενώ αποδίδει περισσότερα έσοδα στην τοπική κοινωνία, σε σύγκριση με τα μεγάλα τουριστικά συγκροτήματα στις παραλίες, τα κρουαζιερόπλοια κλπ., όπου η διαμονή επισκεπτών αφορά προπληρωμένα προγράμματα “all inclusive”, χωρίς όφελος για την τοπική οικονομία.
- Διαπιστώνεται όμως ότι, μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει πρόβλεψη διαδικασίας κατοχύρωσης στα προγράμματα προανάρτησης ανά ΟΤΑ, με ψηφιακή καταχώρηση των παλαιών ημιονικών δρόμων και άλλων ορεινών διαδρομών στα αντίστοιχα κτηματολογικά διαγράμματα ως κοινόχρηστων – δημόσιων εκτάσεων.
- Από την 10-ετή προσπάθεια των «Φίλων της Βέργας» (βλ. επόμενη παράγραφο) διαπιστώσαμε το εξής πρόβλημα στην Αναγνώριση Κοινοχρησίας – Δημόσιας Κυριότητας των εκτός σχεδίου – εκτός οικισμού Παλαιών Ημιονικών Δρόμων: η αναγνώριση, βάσει της περίπλοκης και παρωχημένης πολεοδομικής νομοθεσίας μας, δημιουργεί δικαίωμα δόμησης σε παρόδιες ιδιοκτησίες. Παράγωγο πρόβλημα της παράλογης «Εκτός Σχεδίου Δόμησης»!!
- Οι Δημοτικές και Περιφερειακές Αρχές ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΘΕΙ για την κατοχύρωση της κοινοχρησίας και της δημόσιας κυριότητας αυτών των παλαιών ορεινών δρόμων, οι οποίοι περιλαμβάνονται στα όριά τους. Αντίθετα, λόγω εξάρτησής τους από διεκδικήσεις ψηφοφόρων τους και φιλικών τους «επενδυτών», αντιδρούν στις προσπάθειες διάσωσης και ανάδειξής τους από οργανώσεις πολιτών, ακόμη και σε περιπτώσεις που αυτά τα παραδοσιακά τεχνικά έργα (καλντερίμια) έχουν χαρακτηριστεί Μνημεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Συνεπώς απαιτείται νομοθετική – ρυθμιστική παρέμβαση των αρμόδιων Υπουργείων, που να προβλέπει κατάθεση σχετικών Δηλώσεων στο Εθνικό Κτηματολόγιο από Οργανώσεις Πολιτών (π.χ. Α.Μ.Κ.Ε., ΚοινΣΕπ, κλπ).
- Τα ορεινά καλντερίμια – μονοπάτια αποτυπώνονται εμφανώς σε αεροφωτογραφίες ΓΥΣ – ΟΚΧΕ από το 1945 και μετά. Ιδιαίτερα σε Α/Φ με καλή ανάλυση (π.χ. 1965, 1979), καθώς και στα τοπογραφικά της ΓΥΣ βάσει Α/Φ του 1965, όπου αποτυπώνονται ευκρινώς με διακεκομμένη γραμμή ως «ημιονική οδός εύβατος ή δύσβατος» (βλ. «Βιβλιάριον Συνθηματικών Παραστάσεων της ΓΥΣ του 1955). Τέμνουν τις ισοϋψείς σχεδόν κάθετα (λόγω μεγάλης κλίσης στις πλαγιές). Αυτές οι αεροφωτογραφίες, οι αντίστοιχοι ορθοφωτοχάρτες και τα τοπογραφικά της ΓΥΣ, μπορούν να αξιοποιηθούν για επιστημονική τεκμηρίωση της ύπαρξης και της διαδρομής των ορεινών ημιονικών δρόμων. Αποτελούν άριστη βάση δεδομένων για αναγνώριση της κοινοχρησίας και δημόσιας κυριότητάς τους.
- Επικουρικά αναφέρεται ότι οι παλαιοί ημιονικοί δρόμοι και ορεινές διαδρομές υπάρχουν και χρησιμοποιούνται συνεχώς από εκατοντάδων ετών, όπως προκύπτει από ιστορικές αναφορές π.χ. ξένων περιηγητών, χάρτες – απογραφές και συμβόλαια της βυζαντινής – φράγκικης – ενετικής – οθωμανικής περιόδου για τους παρόδιους αρχαίους οικισμούς (π.χ. της Σέλιτσας – Βέργας στην Καλαμάτα). Ισχύει επομένως σε αυτή την περίπτωση και η κατοχύρωση λόγω της «προ αμνημονεύτου χρόνου αρχαιότητας – Vetustas».
- Οι Πεζοπορικοί – Ορειβατικοί και άλλοι Σύλλογοι διαθέτουν συντεταγμένες των διαδρομών «ορεινών μονοπατιών», αρκετές από τις οποίες έχουν αναρτηθεί σε σχετικούς πεζοπορικούς χάρτες, ελληνικούς και διεθνείς. Προτείνεται να υποβληθούν στα κτηματολογικά γραφεία αρχικά ως «άξονες» των διαδρομών και στη συνέχεια ως «πολύγωνα».
- Προτείνεται: Νομοθετική Ρύθμιση Συνολικού Σχεδιασμού, που να αναγνωρίζει την κοινοχρησία και δημόσια κυριότητα των ορεινών ημιονικών δρόμων εκτός σχεδίων – εκτός οικισμών, ως Διασυνδετήριων Δρόμων μεταξύ Οικισμών και ως Δρόμων Πρόσβασης σε άλλους προορισμούς, π.χ. Μνημεία, Εκκλησίες, Καταφύγια κλπ., χωρίς να δίνει δικαίωμα δόμησης σε παρόδιες ιδιοκτησίες. Καταχώρηση στα κτηματολογικά διαγράμματα του Εθνικού Κτηματολογίου με Ειδικό Κωδικό Δημόσιας Έκτασης διαφορετικό εκείνου των Αγροτικών Δρόμων, προς αποφυγή μετατροπής της αγροτικής γής σε οικιστική καθώς και φθορών – καταπατήσεων και ιδιωτικών διεκδικήσεων.
2. Το Παράδειγμα των Καλντεριμιών της Σέλιτσας (Βέργας) στην Καλαμάτα
- Οι ορεινοί Ημιονικοί Δρόμοι (Καλντερίμια και Μονοπάτια), εκτός Σχεδίου – εκτός Οικισμού, κατά κανόνα προϋπήρχαν των παρόδιων ιδιοκτησιών (αγροτεμαχίων) από πολλές εκατονταετίες. Εξυπηρετούσαν ανέκαθεν τη σύνδεση των ορεινών οικισμών μεταξύ τους, ή/και με παραλιακές πόλεις και λιμάνια, για την μεταφορά και πώληση κτηνοτροφικών – γεωργικών προϊόντων από τους ορεινούς οικισμούς στην πόλη, αλλά και για εξαγωγές προς άλλα λιμάνια της χώρας ή του εξωτερικού. Αντίστροφα, κάλυπταν τις ανάγκες των κατοίκων των ορεινών οικισμών σε μεταποιημένα προϊόντα από την πόλη και σε εισαγόμενα αγαθά.
- Στην περίοδο πριν την Εθνική Ανεξαρτησία (< 1821 μ.Χ.), η γη αποτελούσε ιδιοκτησία (φέουδα) Βυζαντινών – Φράγκων – Ενετών ή και Οθωμανών γαιοκτημόνων, ενώ οι Έλληνες κάτοικοι των οικισμών απασχολούνταν ως δουλοπάροικοι. Σε όλα αυτά τα χρόνια, οι ημιονικοί δρόμοι παρέμεναν κοινόχρηστοι και ανεξάρτητοι από τις παρόδιες ιδιοκτησίες, πράγμα που εξακολούθησε να ισχύει και μετά το 1821 έως σήμερα.
- Οι ξερολιθιές κατά μήκος και εκατέρωθεν του λιθόστρωτου ημιονικού δρόμου, αποτελούσαν όρια μεταξύ του κοινόχρηστου δρόμου και των παρόδιων αγροτεμαχίων, πέραν της χρήσης τους ως αναλημματικών τοίχων. Αυτοί οι λιθόστρωτοι ημιονικοί δρόμοι, είχαν κατά κανόνα πλάτος ~ 3 μέτρων μεταξύ των πλαϊνών ξερολιθιών, ώστε να επιτρέπουν την δίοδο αμφίπλευρα φορτωμένων ημιόνων και των καθημερινών μετακινήσεων πολυάριθμων κοπαδιών κατσικιών και προβάτων. Σε περιοχές μάλιστα όπου υπήρχαν συστάδες παρόδιων Πετράλωνων, όπου στάθμευαν φορτωμένα ζώα στο Καλντερίμι, το πλάτος έφθανε τα 6 μ., ώστε να επιτρέπει την ταυτόχρονη διέλευση 2 αμφίπλευρα φορτωμένων ζώων.
- Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα τέτοιων κοινόχρηστων δρόμων αποτελούν τα καλντερίμια της Σέλιτσας (νυν Βέργας) στο όρος Καλάθι του Δήμου Καλαμάτας, τα οποία έχουν χαρακτηριστεί Μνημεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΦΕΚ 185/ΑΑΠ/2015 και ΦΕΚ 143/ΑΑΠ/2018). Αυτή η «Παλαιά Κοινοτική Οδός», άλλως «Καλντερίμι 3» σύμφωνα με τις αποφάσεις χαρακτηρισμού, συνέδεε ανέκαθεν και συνδέει έως σήμερα τους 3 οικισμούς της Σέλιτσας (Άνω Σέλιτσα > 800 μ., Κάτω Σέλιτσα > 250 μ. και Παραλία Βέργας μεταξύ τους, καθώς και με τον Αγ. Γεώργιο στο όρος Καλάθι 1340 μ.). Το τμήμα του δρόμου μεταξύ παραλίας και εισόδου στην Κάτω Βέργα έχει αναγνωριστεί ως «Κύρια Παλαιά Οδός προϋφιστάμενη του 1923» με το ΦΕΚ 478/Δ/1996. Έτος ίδρυσης της Άνω Σέλιτσας το 800 μ.Χ., και της Κάτω Σέλιτσας ~ 1835 μ.Χ.
- Η χρονολόγηση του «Καλντεριμιού 3» και ο χαρακτηρισμός του από το ΥΠΠΟΑ ως Μνημείου προγενέστερου του 1915 τουλάχιστον, έχουν επικυρωθεί με την Απόφαση Α240/2018 του ΣτΕ.
- Το «Καλντερίμι 3» από υψόμετρο ~ 200 μ. έως τα 1340 μ., με μήκος διαδρομής ~ 8 Χλμ., τα 10 Πετράλωνα και η Πάνω Βρύση έχουν αναρτηθεί στο Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο ως Μνημεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς (https://www.arxaiologikoktimatologio.gov.gr/el/search-data-map/?type=Monument&id=158646).
- Για το «Καλντερίμι 3» έχει επίσης υποβληθεί αίτημα στο Εθνικό Κτηματολόγιο από την Α.Μ.Κ.Ε. «Φίλοι της Βέργας» για καταχώρηση στα κτηματολογικά διαγράμματα του ΟΤΑ Βέργας Μεσσηνίας, ως «κοινόχρηστος δρόμος με ειδικό κωδικό δημόσιας έκτασης διαφορετικό από αγροτικούς δρόμους»
- Τέλος, από την Α.Μ.Κ.Ε. «Φίλοι της Βέργας» έχει υποβληθεί (παλαιότερο και νέο επικαιροποιημένο) αίτημα για όλη τη διαδρομή που έχει χαρακτηριστεί μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς προγενέστερο του 1915 τουλάχιστον, προκειμένου να αναγνωριστεί ως Δρόμος προϋφιστάμενος του 1923. Σύμφωνα με ενημέρωση της ΔΠΟΛΣ του ΥΠΕΝ, αναμένεται ο πλήρης φάκελος από την αρμόδια ΠΕΧΩΣΧ της Αποκεντρωμένης Διοίκησης για να προωθηθεί σχετικό σχέδιο προεδρικού διατάγματος προς το ΣτΕ.
- Παρατήρηση 1η: ο όρος «μονοπάτια» αδικεί τους ημιονικούς δρόμους. Όπως προαναφέρθηκε, αυτοί οι δρόμοι έχουν κυμαινόμενο πλάτος 2 – 6 μ. λόγω της διαρκούς χρήσης τους ως κύριων αξόνων μετακινήσεων και μεταφορών («μουλαρολεωφόροι» είναι το προσωνύμιό τους μεταξύ γηραιών κατοίκων στη Σέλιτσα). Μονοπάτι, όπου «πατάει μόνο ένας», ταιριάζει σε στενές γιδόστρατες, όχι σε φαρδείς δρόμους.
- Παρατήρηση 2η: ο όρος καλντερίμια διασώζεται σε ξένες γλώσσες, ως «δάνειο» από την ελληνική γλώσσα, ως παραφθορά του «καλός δρόμος». Π.x. οι λιθόστρωτοι δρόμοιλέγονταιkaldirim στα τουρκικά, kaldrma/kaldrima / kaldirma σε Κροατία, Σερβία, Μαυροβούνιο κλπ.. Τμήματα ημιονικών δρόμων, οριζόντια ή με μικρή κλίση, μπορεί να είναι χωμάτινα (συμπιεσμένα αδρανή – Terra Battuta).
Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης
Ηλεκ/γος Μηχ/γος Μηχανικός
Εκπρόσωπος «Φίλων της Βέργας»
