Είναι σίγουρο ότι ο τίτλος του άρθρου ξαφνιάζει τους ανυποψίαστους. Ιδιαίτερα όσους διατηρούν την εντύπωση, την άποψη, ή την (θρησκευτική) πίστη, ότι ο Άνθρωπος είναι η κορωνίδα της “Δημιουργίας” και ότι – δήθεν – τα (άλλα) Ζώα και τα Φυτά “υπάρχουν για να τον υπηρετούν, για να αποτελούν την τροφή του” κλπ. Συνηθίσαμε να πιστεύουμε ότι μόνο ο άνθρωπος διαθέτει ευφυΐα, γλώσσα επικοινωνίας, μνήμη και συναισθήματα, κατασκευαστικές δεξιότητες, περίπλοκες κοινωνικές σχέσεις, ιεραρχική οργάνωση, ήθη και παραδόσεις, μετάδοση γνώσης από γενιά σε γενιά, συλλογικές δραστηριότητες (πολιτιστικές, ειρηνικές ή επιθετικές) κλπ.
Όσοι όμως έχουν μεγαλώσει ανάμεσα σε ζώα, οικόσιτα όπως οι σκύλοι – οι γάτες – τα πουλιά, αλλά και όσοι είναι κτηνοτρόφοι, κτηνίατροι, ζωολόγοι κλπ, γνωρίζουν (ή τουλάχιστον υποψιάζονται) ότι ΚΑΙ τα ζώα διαθέτουν ευφυΐα – μνήμη και συναισθήματα, ακόμη και ικανότητα επινόησης και χρήσης εργαλείων, δυνατότητα μάθησης από γενιά σε γενιά, οργάνωση και κανόνες ομαδικής συμβίωσης, ακόμη και συλλογικής αμυντικής ή επιθετικής σχεδίασης και δράσης!.
Λιγότεροι είναι όσοι – ασχολούμενοι με την φροντίδα και την καλλιέργεια φυτών, στο μπαλκόνι – στον κήπο τους και σε αγροκτήματα, έχουν παρατηρήσει ότι ΚΑΙ τα φυτά διαθέτουν ικανότητες επικοινωνίας, μνήμη και συναισθηματικές αντιδράσεις, σχέσεις συνεργασίας με άλλα φυτά και ζώα, μεθόδους οικειοθελούς προσαρμογής σε κλιματικές αλλαγές, αμυντικής ή και επιθετικής αντίδρασης σε “εχθρικές” συμπεριφορές ζώων ή και φυτών που απειλούν την υγεία και την επιβίωσή τους!
Κατά τη μελέτη της ζωής φυτών και ζώων δεν πρέπει να μας διαφεύγουν δύο σημαντικοί παράγοντες, που διαφοροποιούν πολλά είδη από τη ζωή των ανθρώπων: ο ΧΡΟΝΟΣ, διότι αρκετά φυτά και ζώα έχουν ή πολύ μικρότερη διάρκεια ζωής από τον άνθρωπο (π.χ. λίγες μέρες ή λίγα χρόνια), ή πολύ μεγαλύτερη διάρκεια ζωής από τους ανθρώπους – έως πολλές εκατονταετίες ή και χιλιετίες, καθώς και οι ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ, π.χ. από σκουλήκι – κάμπια και στη συνέχεια έντομο.
Μερικές χαρακτηριστικές επισημάνσεις σε σχέση με τις παραπάνω εισαγωγικές αναφορές:
- Αρκετά είδη δέντρων, μεμονωμένα φυτά ή και ολόκληρα δάση, ζουν – αναπτύσσονται και πολλαπλασιάζονται επί εκατονταετίες ή και χιλιετίες, επιβιώνοντας από κλιματικές αλλαγές και φυσικές καταστροφές. Άλλοτε πάλι, η εξαφάνιση του δάσους ενός είδους δέντρων ακολουθείται από την ανάπτυξη ενός διαφορετικού είδους περισσότερο ανθεκτικού
- Ελέφαντες, φάλαινες, αποδημητικά πτηνά, μέλισσες, μυρμήγκια διαθέτουν μνήμη (π.χ. αναγνώριση εχθρών και φίλων, διαδρομές πολλών χιλιομέτρων για εύρεση τροφής, γεωγραφικό – μαγνητικό ή ηλιακό προσανατολισμό) που θα τη ζήλευαν όχι μόνο ανθρώπινα όντα, αλλά και ανθρώπινες βιβλιοθήκες
- Τα χταπόδια λειτουργούν σαν να διαθέτουν όχι έναν, αλλά 9 εγκεφάλους, συνεργαζόμενους αρμονικά: έναν “κεντρικό εγκέφαλο-συντονιστή” που διαθέτει μνήμη και συναίσθηση, και από έναν “μίνι-εγκέφαλο” σε κάθε πλοκάμι, οι οποίοι λειτουργούν εν πολλοίς αυτόνομα – αντανακλαστικά και αστραπιαία. Αυτό επιτυγχάνεται επειδή οι νευρώνες του είναι κατανεμημένοι ~40% στο κεφάλι και οι υπόλοιποι στη βάση των 8 πλοκαμιών. Έχει επίσης τρείς καρδιές, 10.000 περισσότερα γονίδια από τον άνθρωπο και είναι από τα ευφυέστερα όντα
- Χιμπατζήδες, κοράκια και άλλα ζώα έχουν αναπτύξει “καινοτομίες” στην επινόηση και χρήση “εργαλείων”, όπως: κλαδιά για να φθάνουν λιχουδιές (κάμπιες, μέλι, μυρμήγκια) μέσα σε τρύπες δέντρων ή φωλιές τερμιτών, καθώς και πέτρες για να σπάνε το κέλυφος καρπών. Ορισμένες αγέλες πιθήκων χρησιμοποιούν κλαδιά ως “ακόντια” και πέτρες ως “βολίδες” για άμυνα και επίθεση.
- Πολλά είδη (χιμπατζήδες, χταπόδια, κοράκια) “μεταδίδουν” τη γνώση χρήσης εργαλείων και μεθόδων εύρεσης τροφής – άμυνας και επίθεσης στα παιδιά τους, τα οποία συχνά καινοτομούν βελτιώνοντας περαιτέρω τα εργαλεία και τις μεθόδους μέσα σε μια γενιά! Ακόμη και είδη που ζούσαν “μοναχικά” όπως τα χταπόδια –“εφευρίσκοντας” κάθε φορά εξ’ αρχής παρόμοιες επινοήσεις–, λόγω αλλαγής περιβαλλοντικών συνθηκών αναγκάζονται συχνά να ζουν ομαδικά με τους απογόνους τους, στους οποίους μεταδίδουν παρόμοιες γνώσεις μέσω μίμησης, συντελώντας σε εξέλιξη του είδους τους
- Ελέφαντες και άλλα φυτοφάγα ζώα, μέλισσες, τερμίτες, μυρμήγκια, αλλά και πρωτεύοντα θηλαστικά ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες, ιεραρχικές – μητριαρχικές ή πατριαρχικές ή και υπό την ηγεσία “καταξιωμένων” γερόντων, βάσει κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς, με σύστημα αμοιβών και ποινών, συχνά με αλληλεγγύη και αλτρουϊσμό που φθάνει σε αυτοθυσία (μέλισσες – μυρμήγκια). Συχνά έχουν ποικιλομορφία “ηθικών κανόνων” π.χ. σεξουαλικής συμπεριφοράς, που διαφέρουν από είδος σε είδος, αλλά και από περιοχή σε περιοχή για το ίδιο είδος
- Αγέλες αρπακτικών και σαρκοφάγων ζώων, όπως αιλουροειδή – πίθηκοι – λύκοι – άγρια σκυλιά – ύαινες – αλλά και αδέσποτα οικόσιτα σκυλιά που σχημάτισαν αγέλη, καθώς και θαλάσσιες αγέλες π.χ. όρκες – δελφίνια, ακολουθούν κανόνες οργάνωσης και επιλογής ηγέτη, σχέδια επίθεσης, τεχνικές καταδίωξης – “πολιορκίας” κλπ, που θυμίζουν έντονα το κατ’ εξοχήν αρπακτικό – τον Άνθρωπο, τις συμμορίες – τους στρατούς και τους πολέμους του
- Σε όλες τις περιπτώσεις μεμονωμένων, αλλά κυρίως “κοινωνικά οργανωμένων” ζώων (αγέλες) και φυτών (δάση), οι σύγχρονες έρευνες διαπιστώνουν ύπαρξη (!) και εξέλιξη (!!) “ανθρωπόμορφων” χαρακτηριστικών, όπως : “γλώσσα” επικοινωνίας, ανταλλαγή πληροφοριών, μνήμη – αισθήσεις και συναισθήματα, αμοιβαία επωφελείς (win-win) συνεργασίες με άλλα είδη, κανόνες συμπεριφοράς επωφελούς για το σύνολο, “εργαλειοποίηση” αντικειμένων για διατροφή – άμυνα και επιβίωση, προσαρμοστικότητα σε αλλαγές (κλιματικές, διατροφικές, ανταγωνιστικές) κλπ.
Στη Φύση λοιπόν υπάρχουν και εξελίσσονται νέες μορφές ευφυΐας, σαν να “προετοιμάζονται” κάποια διάδοχα σχήματα, μετά από πιθανή εξαφάνιση ή αυτοκαταστροφή του ανθρώπινου τεχνολογικού πολιτισμού.
Στο παρόν άρθρο θα περιοριστούμε σε συνοπτική παρουσίαση νεότερων επιστημονικών ερευνών και παρατηρήσεων που αφορούν τα Φυτά, με την επιφύλαξη επόμενου σχετικού άρθρου για τα Ζώα. Τα στοιχεία προέρχονται από ντοκιμαντέρ και δημοσιογραφικές έρευνες δορυφορικών – διαδικτυακών ΜΜΕ (π.χ. ARTE).
- Ο κορμός των δέντρων αποτελείται από διαδοχικούς κυλινδρικούς “χιτώνες” τριχοειδών σωλήνων (αγγείων) που μεταφέρουν χυμούς μεταξύ ριζών και φυλλώματος. Σε οριζόντια τομή του κορμού, έχουν τη μορφή “κυψελών” σε συγκεντρικούς δακτύλιους. Όσο το δέντρο μεγαλώνει, επεκτείνονται από το κέντρο προς τον φλοιό, ένας δακτύλιος κάθε χρόνο (κύκλος 4-ρων εποχών). Τα τριχοειδή αγγεία των εσωτερικών χιτώνων (ξύλινος κορμός) λειτουργούν αντλώντας νερό και θρεπτικά συστατικά από το υπέδαφος και τις ρίζες, που το στέλνουν στα κλαδιά και στο φύλλωμα των δέντρων, τροφοδοτώντας την ανάπτυξή τους αλλά – κυρίως – την παραγωγή χλωροφύλλης και σακχάρων (σταφυλοσάκχαρα) στο φύλλωμα της κορυφής (κορώνα), υπό την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας. Αντίστροφα, τα εξωτερικά τριχοειδή αγγεία, ακριβώς πίσω από τον φλοιό, τροφοδοτούν τις ρίζες με σταφυλοσάκχαρα, αποθηκεύοντας εκεί πολύτιμες θρεπτικές ουσίες και χημική ενέργεια.
- Οι ρίζες των δέντρων, ιδιαίτερα στα πυκνόφυτα δάση, επικοινωνούν μεταξύ τους καθώς και με “συνεργαζόμενα” φυτά, κυρίως με τις αραχνοΰφαντες ρίζες μανιταριών – μυκήτων που εκτείνονται σε πολλά χιλιόμετρα. Ένα δίκτυο συνεργαζόμενων ριζών βαθειά στο έδαφος, που εκτείνεται σε ολόκληρο το δάσος, αποθηκεύει νερό, σάκχαρα και θρεπτικές ουσίες σε τεράστιες ποσότητες. Αυτά αξιοποιούνται για την επιβίωση των φυτών στην περίοδο της “χειμέριας νάρκης”, ιδιαίτερα σε δάση που καλύπτονται από χιόνια και πάγο κατά τους χειμερινούς μήνες, οπότε ρίχνουν το φύλλωμά τους και σταματούν την παραγωγή χλωροφύλλης. Από αυτούς τους χυμούς τρέφονται και τα νεόφυτα δέντρα (κάτι ανάλογο με τον θηλασμό των βρεφών στα ζώα), που φυτρώνουν κατά εκατομμύρια, αποτελώντας τροφή για πλήθος φυτοφάγων ζώων του δάσους, αλλά – όσα ελάχιστα επιβιώνουν – και για την ανάπτυξη “απογόνων” και την επιβίωση του είδους των γονικών δέντρων.
- Κατά την έναρξη της άνοιξης, οι ρίζες των δέντρων (με ένα αντλητικό μηχανισμό που δεν έχει ακόμη πλήρως κατανοηθεί) στέλνουν νερό και χυμούς προς το φύλλωμα καταναλώνοντας σημαντικό μέρος από την αποθηκευμένη χημική ενέργεια. Από τις αποθηκευμένες στις ρίζες ποσότητες υγρασίας και θρεπτικών συστατικών τρέφονται εκατομμύρια θάμνοι – φυτά και άνθη της χαμηλής βλάστησης κατά την αρχή της άνοιξης, αξιοποιώντας ένα σύντομο “παράθυρο χρόνου” 1-2 μηνών, πριν αναπτυχθεί το φύλλωμα των μεγάλων δέντρων και τους κρύψει τον ήλιο. Η χαμηλή βλάστηση αποτελεί τροφή για όλα τα ζώα και τα έντομα του δάσους που ξυπνούν αυτή την περίοδο από τη νάρκη τους. Αυτά τα άνθη και οι χυμοί τους τροφοδοτούν επίσης τις μέλισσες και τους άλλους επικονιαστές, οι οποίοι φροντίζουν για τη φυτική γονιμοποίηση και την βιοποικιλότητα στη φύση.
- Η χημική ενέργεια, το αποθηκευμένο νερό καθώς και τα σάκχαρα των ριζών που καταναλώνονται, αναπληρώνονται στη συνέχεια με το παραπάνω, από το σχηματισμό χλωροφύλλης και νέων σακχάρων, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες που τα φυλλώματα των δέντρων είναι πυκνά στην κορυφή και καταπράσινα, αλλά και από το νερό της βροχής που αποθηκεύεται και πάλι στις ρίζες την άνοιξη και το φθινόπωρο. Το πυκνό φύλλωμα της κορυφής των μεγάλων δέντρων (κορώνα), είναι επιπλέον ρυθμιστής της ανάπτυξης των νέων φυτών, διότι επιτρέπει μόνο στα ακμαία και ισχυρά φυτά να αναπτυχθούν, στερώντας τα μικρά και αδύναμα από επάρκεια της πολύτιμης ηλιακής ακτινοβολίας.
- Τα φύλλα των δέντρων απορροφούν μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα και κάθε πρωί, με την ανατολή του Ήλιου, τα φυλλώματα των δένδρων απορροφούν μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας, αντανακλούν το υπόλοιπο (π.χ. πράσινο) αποφεύγοντας την υπερθέρμανση, σχηματίζουν χλωροφύλλη και εκπέμπουν οξυγόνο. Εκπέμπουν επίσης το νερό που πλεονάζει, ως διαπνοή από μικροσκοπικούς πόρους, το οποίο σχηματίζει τεράστια νέφη πρωινής ομίχλης, τροφοδοτώντας νέφη βροχής. Πρόκειται για την καθαρότερη μορφή νερού που συναντάται στη φύση. Οι βροχές επιστρέφουν αυτό το νερό στα δάση και στο έδαφος, καθώς και σε ρέματα και ποτάμια. Οι υδατοπτώσεις σε μικρούς και μεγάλους καταρράκτες εμπλουτίζουν την ατμόσφαιρα των δασών με πολύτιμα αρνητικά ιόντα, τα οποία – από κοινού με τα αντιβακτηριακά αέρια που εκπέμπονται από τα δέντρα, χαρίζουν τη γνωστή αίσθηση καθαρού αέρα, δροσιάς και ευεξίας στους επισκέπτες των δασών
- Αυτή η θετική εικόνα, σκιάζεται όμως από την καταστροφική “επίθεση” εντόμων και πτηνών (π.χ δρυοκολάπτες), που τρυπούν το φλοιό για να φθάσουν στα θρεπτικά σάκχαρα των αγγείων πίσω τους, εγκαθιστώντας εκεί τους νεοσσούς και τις κάμπιες τους για την ανάπτυξη της νέας γενιάς. Εδώ λοιπόν εκδηλώνεται ένας (συνειδητός?) αμυντικός μηχανισμός των δέντρων: εκλύουν χημικές ουσίες (φαινόλες, τανίνες) που δυσχεραίνουν την πέψη και απωθούν ζώα, πτηνά και έντομα τα οποία επιδρούν διαβρωτικά στο φλοιό των δέντρων. Εκπέμπονται επίσης αέριες ενώσεις (πτητικοί υδρογονάνθρακες), όχι μόνο από το πληγωμένο δέντρο, αλλά και από τα γειτονικά του, ως προειδοποίηση κινδύνου, πράγμα που αποτελεί ισχυρή ένδειξη “επικοινωνίας και αλληλεγγύης” μεταξύ τους! Στη Γερμανία μετρήθηκαν περί τους 300 διαφορετικούς συνδυασμούς μηνυμάτων (“λέξεις“), διεθνώς πάνω από 2.000! Σε δάση κωνοφόρων μάλιστα, οι εκπεμπόμενες χημικές ουσίες έχουν αντιβακτηριακή δράση, ως εκ τούτου ο αέρας του δάσους εκεί έχει πρακτικά “απολυμανθεί”! Πληροφορίες προειδοποίησης μεταδίδονται επίσης μέσω του ριζικού συστήματος συνεργαζόμενων φυτών, ιδιαίτερα μανιταριών και άλλων μυκήτων, που λειτουργεί ως ένα “Διαδίκτυο των Ριζών” (το “καλωδιακό internet των φυτών”!).
- Σε περιόδους δυσμενών κλιματικών – περιβαλλοντικών συνθηκών, π.χ. αν ο χειμερινός παγετός επεκταθεί στην αρχή της άνοιξης, ή αν δεν έρθουν οι αναμενόμενες βροχοπτώσεις, τα δέντρα υποφέρουν από έλλειψη νερού – υγρασίας και μειωμένης παραγωγής χλωροφύλλης. Στη χειρότερη περίπτωση τα φύλλα παίρνουν πρόωρα καφετί χρώμα και αρχίζουν να πέφτουν από το καλοκαίρι. Έρευνες με μετρήσεις υπερήχων έχουν καταγράψει (απίστευτο?) “κραυγές οδύνης” δέντρων που ξεραίνονται. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, ζώα που ξυπνούν από χειμέρια νάρκη (π.χ. Siebenschlaefer) όταν διαπιστώσουν την έλλειψη τροφής επιστρέφουν σε άλλους 12 μήνες χειμέριας νάρκης!
- Σε παρόμοιες περιπτώσεις, οι ερευνητές διαπίστωσαν κάτι αξιοσημείωτο: Δέντρα που επιβίωσαν τουλάχιστον μια φορά από περίοδο ξηρασίας – παγετού κλπ, δείχνουν να αποκτούν Μνήμη του γεγονότος και των συνεπειών του. Στην επόμενη περίοδο αντιδρούν συντηρητικά, διατηρώντας αποθέματα χημικής ενέργειας στις ρίζες και μειώνοντας τους ρυθμούς ανάπτυξης κορμού – κλαδιών και φυλλώματος, “δια παν ενδεχόμενον”! Ολόκληρο το δάσος τότε δείχνει να “συνεργάζεται” οικειοθελώς για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης νέας “ενεργειακής κρίσης” και έλλειψης νερού!
Επισυνάπτονται αντιπροσωπευτικές εικόνες, που εξηγούν παραστατικά τα εκτεθέντα, με πρόσθετες έγχρωμες επισημάνσεις δικτύων και λειτουργιών.
Υ.Γ.: Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στη μητέρα μου και σε όσες/όσους φροντίζουν φυτά σε μπαλκόνια και κήπους, ως ένδειξη συγνώμης για την άρνησή μου να αποδεχτώ όσα μου έλεγαν, π.χ. ότι: “μιλούν” στα φυτά τους με κολακευτικά λόγια που τα βοηθούν να αναπτύσσονται. Δεν πίστευα επίσης αρχικά ότι η μουσική, από κελαϊδίσματα πουλιών έως και ραδιόφωνο επιδρούν θετικά στην υγεία και στην ανάπτυξη των φυτών. Ως “τεχνοκράτης”, χρειάστηκε να ενημερωθώ από σχετικές έρευνες επιστημονικών ιδρυμάτων και εργαστηρίων για να το αποδεχθώ. Τελικά, η Φύση είναι περισσότερο περίπλοκη – όμορφη και εφευρετική από όσο μας επιτρέπει να φανταστούμε η ματαιοδοξία μας ως δήθεν “κορωνίδας της δημιουργίας”!
Κωνσταντίνος Ανδρέα Μαρκάκης
Ηλεκ/γος – Μηχ/γος Μηχανικός
ΕΜΠ Αθήνα – TU Hannover
Πηγή: Δορυφορικές εκπομπές – ντοκιμαντέρ (π.χ. ARTE)
