Στην προηγούμενη (Δεκ. 2024) ανάρτηση «Αντιπροσώπευση – Αυτονομία – Άμεση Δημοκρατία», με αποσπάσματα απόψεων του φιλόσοφου Κορνήλιου Καστοριάδη, αναφερόταν η σημαντική έννοια της Αυτονομίας.
Η παρούσα ανάρτηση παραθέτει αποσπάσματα σχετικών απόψεων του φιλόσοφου Ιμμάνουελ Κάντ, καθώς και διευκρινιστικούς ορισμούς προσωπικής & θεσμικής αυτονομίας. (Πηγή: Wikipedia).
1. Η Αυτονομία στην Καντιανή Ηθική Φιλοσοφία
Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) όρισε την αυτονομία ως το ηθικό δικαίωμα ή την ικανότητα κάποιου, να σκέφτεται και να παίρνει αποφάσεις για τον εαυτό του, διατηρώντας κάποιο βαθμό ελέγχου ή εξουσίας στα γεγονότα της καθημερινής ζωής του, ως εξής: Πρώτον, αυτονομία ως δικαίωμα κάποιου να λαμβάνει δικές του αποφάσεις αποκλείοντας παρέμβαση από άλλους. Δεύτερον, αυτονομία ως ικανότητα λήψης αποφάσεων μέσω ανεξαρτησίας του νου και μετά από προσωπική σκέψη. Τρίτον, αυτονομία ως τον ιδανικό τρόπο ζωής. Ο Καντ αντιμετωπίζει την αυτονομία στο πλαίσιο της ηθικής θεωρίας. Πίστευε ότι η ηθική στάση προϋποθέτει την αυτονομία του ατόμου, αφού οι ηθικές απαιτήσεις εκφράζονται σε κατηγορηματικές επιταγές (categorical imperatives), οι οποίες ισχύουν ανεξάρτητα από προσωπικές επιθυμίες ή συμφέροντα που θα προβάλλονταν ως λόγος ανυπακοής στην ηθική επιταγή. Η καντιανή αυτονομία εμπεριέχει και την ορθολογική αυτονομία, που σημαίνει ότι κάποιος έχει μεν κίνητρο να κυβερνά ο ίδιος τη ζωή του ορθολογικά, λαμβάνοντας όμως υπόψιν ότι απαιτούνται συνεργατικές ορθολογικές αλληλεπιδράσεις, για ανάπτυξη και άσκηση της ικανότητας να ζούμε σε έναν κόσμο μαζί με άλλους.
Η καντιανή έννοια της αυτονομίας συχνά παρερμηνεύεται, παραβλέποντας κάτι σημαντικό: την αυτο-υποταγή στον ηθικό νόμο. Η αυτονομία αφορά άτομα με ικανότητα υπακοής σε κατηγορηματική επιταγή, ανεξάρτητα από προσωπική επιθυμία ή ενδιαφέρον, από φυσική επιθυμία ή συμφέρον. Η ετερονομία, το αντίθετό της, αφορά άτομα με προσωπικά κίνητρα.
Στο έργο του «Μεταφυσική των Ηθών», ο Καντ εφάρμοσε την έννοια της αυτονομίας για να ορίσει επίσης την έννοια της προσωπικότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αυτονομία και ο ορθολογισμός θεωρούνται από τον Καντ ως τα δύο κριτήρια για μια ζωή με νόημα, ότι οι ανθρώπινες πράξεις είναι ηθικά αξιέπαινες ή άξιες μομφής λόγω της αυτονομίας μας. Αντίθετα τα μη αυτόνομα όντα, όπως τα φυτά ή τα ζώα, δεν είναι αξιόμεμπτα λόγω του ότι οι πράξεις τους δεν είναι αυτόνομες. Η θέση του Καντ για το έγκλημα και την τιμωρία επηρεάζεται επίσης από τις απόψεις του για την αυτονομία. Π.χ. η πλύση εγκεφάλου ή η χορήγηση ναρκωτικών σε εγκληματίες ώστε να γίνουν νομοταγείς πολίτες, θα ήταν ανήθικη καθώς δεν θα σεβόταν την αυτονομία τους. Η αποκατάστασή τους πρέπει να αναζητηθεί με τρόπο που να σέβεται την αυτονομία τους, άρα και την προσωπικότητα και την αξιοπρέπειά τους ως ανθρώπινων όντων.
2. Προσωπική και Θεσμική Αυτονομία
Αυτονομία είναι η ικανότητα λήψης τεκμηριωμένης και χωρίς εξαναγκασμό απόφασης. Όσον αφορά την διαβίωση ενός ατόμου ή την εργασία ενός εργαζόμενου, ως αυτονομία θεωρείται ένα υψηλό επίπεδο διακριτικής ευχέρειας να επιλέγει τους όρους και τις συνθήκες τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αυτονομία έχει διαπιστωθεί ότι καλλιεργεί ανεξαρτησία του ατόμου από εξωτερικές προσδοκίες, ενώ δημιουργεί αίσθηση αυτοπραγμάτωσης και ικανοποίησης. Αντίστοιχα, ο σεβασμός της προσωπικής αυτονομίας ενός ασθενούς είναι μία θεμελιώδης ηθική αρχή στον ιατρικό τομέα.
Η θεσμική αυτονομία προϋποθέτει νομοθέτηση συνθηκών αυτοδιαχείρισης και αυτοδιοίκησης. Αυτόνομοι θεσμοί ή οργανισμοί είναι οι ανεξάρτητοι ή αυτοδιοικούμενοι. Τα αυτόνομα ιδρύματα είναι αυτοτελώς υπεύθυνα για την εξεύρεση επαρκών πόρων και την -κατά περίπτωση- τροποποίηση των σχεδίων, των προγραμμάτων, των μαθημάτων, των ευθυνών και των υπηρεσιών τους. Ως εκ τούτου, απαιτείται να αντιμετωπίζουν αυτοτελώς όποιες προβλέψιμες ή απρόβλεπτες δυσκολίες προκύψουν, π.χ. διαχειριστικές, οικονομικές, κοινωνικές, νομοθετικές, πολιτικές, δικαστικές κ.λπ.
Η αυτονομία δεν ταυτίζεται θεσμικά, κοινωνικά και πολιτικά με την αυτοδιάθεση. Η θεσμική αυτονομία περιοχών και πληθυσμών μιας χώρας, συχνά θεωρήθηκε από κυβερνήσεις ως συνώνυμη αυτοδιάθεσης, που θα οδηγούσε σε αλυτρωτικά κινήματα ή αποσχιστικές διεκδικήσεις. Αντίθετα, η αυτονομία ίσως αποτελεί ειρηνική διέξοδο σε αγώνες αυτοδιάθεσης. Αντί να εξελιχθεί ένας αγώνας αυτοδιάθεσης σε απόσχιση και ανεξαρτησία, η αυτονομία γεωγραφικών περιοχών ή διακριτών ομάδων πληθυσμού μπορεί να διασφαλίσει την κοινωνική συνοχή και την εδαφική ακεραιότητα σε μια χώρα. Η θεσμική αυτονομία μπορεί να διαλύσει συγκρούσεις σχετικές με εθνοτικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές μειονότητες σε μια κοινωνία, διευκολύνοντας την ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ αυτών και της κεντρικής κυβέρνησης.
Επιλογή αποσπασμάτων και επιμέλεια κειμένου: Κώστας Α. Μαρκάκης
Σύνδεσμοι στην προηγούμενη ανάρτηση:
