Η παρούσα δημοσίευση συμπληρώνει τρείς σχετικές προηγούμενες (βλ. σύνδεσμοι στο τέλος): 1. «Άμεση – Συμμετοχική – Ψηφιακή Δημοκρατία και Κοινωνία των Πολιτών», 2. «Αντιπροσώπευση – Αυτονομία – Άμεση Δημοκρατία στον Κορνήλιο Καστοριάδη», και 3. «Η Αυτονομία στην Καντιανή Ηθική Φιλοσοφία, Προσωπική και Θεσμική Αυτονομία». Εδώ παρατίθενται απόψεις του φιλοσόφου Ζαν-Ζακ Ρουσσώ.
1. Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Αντιπροσώπευση και Άμεση Δημοκρατία
Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, από τους μεγαλύτερους πολιτικούς φιλοσόφους, είναι ο πρώτος που ανέδειξε την άμεση δημοκρατία στους χρόνους του Διαφωτισμού. Στο εμβληματικό έργο του «Το κοινωνικό συμβόλαιο» (1762) αναλύει γιατί το κοινοβουλευτικό πολίτευμα που στηρίζεται στην αντιπροσώπευση δεν είναι δημοκρατία. Όταν κάνει λόγο για δημοκρατία (démocratie), ουσιαστικά εννοεί αυτό που λέμε σήμερα άμεση δημοκρατία. Ωστόσο και οι άλλοι στοχαστές και συγγραφείς της εποχής όταν γράφουν περί δημοκρατίας εννοούν την άμεση δημοκρατία, διότι τότε ακόμη δεν υπήρχαν οι διαστρεβλώσεις του όρου «δημοκρατία» με τα πολλά επίθετα όπως σήμερα. Δημοκρατία σήμαινε μόνο αυτό που ήξεραν από την Αθήνα του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα και περιέγραφαν οι αρχαίοι ιστορικοί και φιλόσοφοι.
Ο Ρουσσώ χρησιμοποιεί επίσης τον όρο πολιτεία (république) για να δηλώσει κάθε νόμιμη πολιτεία, όπως η αριστοκρατία, η δημοκρατία και οποιαδήποτε άλλη πολιτεία που κυβερνάται από νόμους. Σε αυτήν ανήκει και το πολίτευμα της Αγγλίας, που ήταν την εποχή εκείνη το μόνο κοινοβουλευτικό καθεστώς με κληρονομικό βασιλιά, αφού όλες οι άλλες χώρες είχαν απόλυτες μοναρχίες. Όμως ο Ρουσσώ είχε αρνητική άποψη για τον αγγλικό κοινοβουλευτισμό, ως ο πρώτος στοχαστής στη νεωτερικότητα που άσκησε κριτική στην αντιπροσώπευση, η οποία είναι φεουδαρχικός θεσμός, και ο πρώτος που ανέδειξε τις αρχές και το νόημα της άμεσης δημοκρατίας. Ποιο είναι όμως το νόημά της;
Στο «Κοινωνικό συμβόλαιο» η άμεση δημοκρατία στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία, η οποία δεν γίνεται να αντιπροσωπευθεί, διότι συνίσταται ουσιαστικά στη γενική βούληση και αυτή δεν αντιπροσωπεύεται με κανέναν τρόπο: «Υπάρχει είτε αυτή η ίδια είτε κάτι άλλο. Δεν υπάρχει μέσος όρος». Επίσης: «Κάθε νόμος τον οποίο δεν έχει επικυρώσει ο λαός ως πρόσωπο είναι άκυρος, δεν είναι νόμος». Και «Επειδή ο νόμος είναι η διακήρυξη της γενικής βούλησης, είναι σαφές ότι στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας ο λαός δεν μπορεί να αντιπροσωπεύεται». Εδώ βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας: οι νόμοι θεσπίζονται από τον λαό, πράγμα που δεν ισχύει για τις άλλες νόμιμες πολιτείες.
Ο Ρουσσώ γράφει επίσης ότι «από τη στιγμή που κάποιος λαός αποκτήσει αντιπροσώπους δεν είναι πλέον ελεύθερος, ούτε υπάρχει». Έτσι καταλαβαίνουμε την αρνητική γνώμη του για το αγγλικό πολίτευμα: «Ο αγγλικός λαός νομίζει ότι είναι ελεύθερος. Απατάται οικτρά. Είναι ελεύθερος μόνο κατά τη διάρκεια εκλογής των μελών του κοινοβουλίου. Μόλις εκλεγούν είναι δούλος, δεν είναι τίποτα». Δηλαδή από τη στιγμή που αναθέτουμε τη εξουσία στους άλλους, στους αντιπροσώπους, αλλοτριωνόμαστε και δεν είμαστε ελεύθεροι, αλλά δούλοι των αντιπροσώπων. Εδώ συναντάται για πρώτη φορά, μετά τον 4ο π.Χ. αιώνα, το πολιτικό νόημα της ελευθερίας που είναι η άμεση συμμετοχή όλων των πολιτών στην εξουσία, όπως υπήρχε στην αθηναϊκή δημοκρατία και διατυπώθηκε με μοναδικό τρόπο από τον Αριστοτέλη. Αυτό το πολιτικό νόημα της ελευθερίας, που υλοποιείται μόνο στην άμεση δημοκρατία, δεν υπάρχει σήμερα και συγκαλύπτεται μεθοδικώς, τεχνηέντως και σκοπίμως από όλους τους πολιτικούς και τους διανοουμένους, πλην της Άρεντ και του Καστοριάδη.
Δημοκρατία λοιπόν σημαίνει όχι αντιπροσώπευση, όχι κόμματα και γραφειοκρατία, αλλά άμεση συμμετοχή των ατόμων στην άσκηση της εξουσίας, στη λήψη των αποφάσεων και στη θέσπιση των νόμων, με βάση τη «συνέλευση του λαού» και τη «διαβούλευση» – αυτά σημαίνουν η λαϊκή κυριαρχία που αναλύει ο Ρουσσώ. Έτσι, η άμεση δημοκρατία είναι συμμετοχική και διαβουλευτική. Ενώ το αντιπροσωπευτικό πολίτευμα, που έκτοτε ονομάστηκε République (Republic), χαρακτηρίζεται από την κοινοβουλευτική κυριαρχία, δηλαδή οι λίγοι αντιπρόσωποι ασκούν την εξουσία, θεσπίζουν τους νόμους και λαμβάνουν τις αποφάσεις. Η οργανωτική βάση του και η πολιτική αρχή του προέρχονται από τη ρωμαϊκή Respublica, η οποία ποτέ δεν ήταν δημοκρατική, αλλά -από την αρχή της μέχρι την κατάλυσή της τον 1ο π.Χ. αιώνα από τον Αύγουστο- ήταν μια ολιγαρχική αριστοκρατία, παρά τις σημαντικές σταδιακές κατακτήσεις που είχαν καταφέρει οι πληβείοι (δήμαρχοι, νόμοι, comitia, consilia plebis).
Το κοινοβουλευτικό πολίτευμα, παρά τις εκλογές, τις σημαντικές ατομικές ελευθερίες, τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα, δεν είναι δημοκρατία αλλά «φιλελεύθερη ολιγαρχία», όπως πολύ σωστά το αποκάλεσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Όσοι το αποκαλούν «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» απατούν ή απατώνται – tertium non datur. Η μετάφραση λοιπόν του όρου republic, république στα ελληνικά ως «δημοκρατία» είναι εντελώς λανθασμένη και οδηγεί σε γελοιότητες, όπως όταν λ.χ. μεταφράζεται επισήμως το “Republic of Egypt” ως «Δημοκρατία της Αιγύπτου»! …
Η σημερινή μεγάλη κρίση που διέρχεται το αντιπροσωπευτικό πολίτευμα, η αποτυχία του να αντιμετωπίσει τα βασικά κοινωνικά προβλήματα και την οικολογική καταστροφή, η απαξίωσή του από μεγάλα κοινωνικά στρώματα που οδηγούνται στην απογοήτευση, στην αποχή, στην ιδιώτευση και στην Ακροδεξιά, καθώς επίσης η αποτυχία και η εξαΰλωση της Αριστεράς, αναδεικνύουν την ανάγκη για ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Το ζητούμενο είναι η κατάλληλη πορεία προς αυτό. Για να υπάρξει ένα κίνημα που να έχει σκοπό την άμεση δημοκρατία πρέπει να ξεκινήσει από ορισμένες βασικές παραδοχές, όπως:
- Τα σημερινά αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα δεν είναι δημοκρατικά, αλλά ολιγαρχικά.
- Ο σκοπός πρέπει να είναι η άμεση δημοκρατία ως πολίτευμα, με θεσμούς, αξίες και αρχές.
- Η άμεση δημοκρατία είναι σταδιακή πορεία θεσμικών αλλαγών, άρα
- Πρέπει να υπάρξουν προτάσεις για συγκεκριμένες θεσμικές αλλαγές εντός του υπάρχοντος συστήματος που θα αποτελέσουν εφικτούς στόχους.
Πηγή: «Ρουσό, αντιπροσώπευση και άμεση δημοκρατία», Δρ. Γιώργος Ν. Οικονόμου, ΕΦΣΥΝ, 02.12.24
2. Ζαν Ζακ Ρουσσώ: «O άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος παντού όμως γύρω του βρίσκονται αλυσίδες»
Όλοι γεννηθήκαμε ελεύθεροι κατά το ριζοσπάστη φιλόσοφο Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Όμως παντού γύρω μας υπάρχουν αλυσίδες. Οι «αλυσίδες» αυτές που επιβάλλονται μέσω των κοινωνικών προτύπων ή μέσω των επιταγών που πλάθει ο νους; Ίσως από ένα άθροισμα και των δύο. Καθώς και οι δύο αυτοί συντελεστές έχουν έναν κοινό παρονομαστή: Είναι ανθρώπινα δημιουργήματα, είτε του εξωτερικού περιβάλλοντος με απώτερο σκοπό την κοινωνική ισορροπία. Είτε του εσώτερου εαυτού, που πολλές φορές μπορεί να αποδειχθεί και ως ο χειρότερος εχθρός της ίδιας της ύπαρξης. …
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ ήταν αντικομφορμιστής, διαφωτιστής και οπαδός του κολεκτιβισμού. Για κάποιους αντιπροσωπεύει τον θεωρητικό εμπνευστή της Γαλλικής επανάστασης. Ήταν εκείνος που έβαλε τις βάσεις του σύγχρονου παιδαγωγικού συστήματος. … ως φιλόσοφος, συγγραφέας και συνθέτης, έμελλε να επηρεάσει την οπτική μας για τον κόσμο και τη ανθρώπινη φύση. Με τις πολιτικές του ιδέες συνέβαλε στην ανάπτυξη της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής θεωρίας, καθώς και της ιδεολογίας του εθνικισμού. …
Στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο», ο Ρουσσώ αναζητά μέσα από το έργο του την απάντηση στο αν μπορεί να υπάρξει στην πολιτική κοινωνία, ένας κανόνας δίκαιης και ασφαλούς διακυβέρνησης, ο οποίος θα εκλαμβάνει «τους ανθρώπους όπως είναι και τους νόμους όπως μπορούν να γίνουν». Στο έργο του οι έννοιες δικαιοσύνη και ωφελιμότητα είναι αδιάσπαστες καθώς επιλέγει να συνδέει αυτό που επιτρέπει το δίκαιο με αυτό που ορίζει το συμφέρον. …
Για τον Ρουσσώ, η ελευθερία είναι σύμφυτη στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος γεννήθηκε για να είναι ελεύθερος και όποιος απαρνείται την ελευθερία του είναι σαν να απαρνείται την ίδια του τη φύση. Συνδέοντας τη φύση του ανθρώπου με την ελευθερία, αντιπαρατίθεται στις προσεγγίσεις του Hobbes και του Grotius που θέλουν ως βάση παραγωγής της πολιτικής τις συγκρουσιακές σχέσεις των ανθρώπων. Ο Ρουσσώ αναφέρει ότι: «Ο πόλεμος του ανθρώπου με τον άνθρωπο δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ούτε στη φυσική κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει σταθερή ιδιοκτησία, ούτε στην κοινωνία όπου τα πάντα βρίσκονται υπό την εξουσία των νόμων».
Το κοινωνικό συμβόλαιο προϋποθέτει την ολοκληρωτική αλλοτρίωση του κάθε μέλους μαζί με όλα τα δικαιώματα στο σύνολο της κοινότητας. Εφόσον όλοι παραχωρούν τους εαυτούς τους σε όλους, ταυτόχρονα κανείς δεν παραχωρεί τίποτα σε κανένα. Οι όροι του κοινωνικού συμβολαίου είναι ίσοι για όλους. Οι ιδέες που κυριαρχούν είναι εκείνες της ισονομίας και της ελευθερίας. Το δημόσιο αυτό πρόσωπο που συγκροτείται έτσι με την ένωση όλων των άλλων αποκαλούνταν άλλοτε πόλις και παίρνει σήμερα το όνομα πολιτεία ή πολιτικό σώμα, το οποίο αποκαλείται από τα μέλη του κράτος όταν είναι παθητικό, κυρίαρχος όταν είναι ενεργητικό και δύναμη όταν συγκρίνεται με τα όμοια του. Ως προς τα μέλη του, αυτά παίρνουν συλλογικά το όνομα λαός, και το καθένα ξεχωριστά αποκαλείται πολίτης εφόσον συμμετέχει στην κυρίαρχη εξουσία, και υπήκοος εφόσον υποτάσσεται στους νόμους του κράτους.
Με το κοινωνικό συμβόλαιο οι άνθρωποι αφήνουν πίσω τους την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία βρίσκονταν και περνούν στην πολιτική ένωση, στην οποία το ένστικτο αντικαθίσταται με τη δικαιοσύνη και η κτήση με την ιδιοκτησία. Ποια μορφή διακυβέρνησης όμως οφείλει να έχει η πολιτεία σύμφωνα με τα πρότυπα του Ρουσσώ; Ο ίδιος απαντά το εξής: «Αποκαλώ πολιτεία κάθε κράτος που κυβερνάται από νόμους, όποια και αν είναι η μορφή της κυβέρνησης, γιατί τότε μόνο κυβερνά το δημόσιο συμφέρον και το δημόσιο πράγμα έχει πραγματικό νόημα».
Για τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ, καθήκον της φιλοσοφίας είναι να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τις αλυσίδες που του επιβάλει η κοινωνία και να τον οδηγήσει στην πρωτόγονη ελευθερία του. Ο πολιτισμός και η πρόοδος για τον Ρουσσώ, δεν έχουν κάνει τους ανθρώπους ηθικά καλύτερους ή ευτυχέστερους. Αντιθέτως ο πολιτισμός κινδυνεύει να καταστρέψει όλα όσα μας κάνουν πραγματικά ανθρώπους. Ο Ρουσσώ αναφέρει επίσης πως: «Ο άνθρωπος δεν τολμά πια να εμφανιστεί όπως πράγματι είναι». Τα πολιτισμένα άτομα εμφανίζονται ευγενικά και γοητευτικά, αλλά στο βάθος είναι γεμάτα φόβο, καχυποψία, μίσος, προδοσία και κυνισμό. Είναι σαν μαριονέτες που τις κινεί η τάση για συμμόρφωση με τα κοινωνικά ήθη. Η ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι μια εξέλιξη αλλά ένας εκφυλισμός. Το συμβόλαιο στο οποίο βασίζεται η κοινωνία πρέπει να διασφαλίζει ταυτοχρόνως την ατομική ελευθερία και το σεβασμό των κοινών κανόνων. Μόνο τότε, ο καθένας από μας θα είναι πραγματικά σε θέση να προσφέρει τον εαυτό του σε όλους. Χωρίς να χάνει την φυσική του ελευθερία. Γιατί αυτή είναι αδιαπραγμάτευτη. Χωρίς να υπόκειται σε νομικούς κανόνες, συμβόλαια και κοινωνικές συμβάσεις.
Πηγή: Χριστίνα Γεωργάκη, MaxMag.gr, 29.12.2018 και 4.bp.blogspot.com
Επιλογή αποσπασμάτων και επιμέλεια κειμένου: Κώστας Α. Μαρκάκης
Δημοσιεύθηκε σε:
Σύνδεσμοι στις 3 προηγούμενες σχετικές δημοσιεύσεις:
- https://www.enimeromenospolitis.gr/koinonia-kratos/amesi-symmetochiki-psifiaki-dimokratia-koinonia-politon/
- https://www.enimeromenospolitis.gr/koinonia-kratos/kornilios-kastoriadis-gia-antiprosopefsi-autonomia-amesi-dimokratia/
- https://www.enimeromenospolitis.gr/koinonia-kratos/i-autonomia-stin-kantiani-ithiki-filosofia/
