Στους οικισμούς της Βέργας (πρώην Σέλιτσας) υπήρξαν κατά καιρούς αρκετά ελαιοτριβεία.
Προ του 1830: στην Άνω Βέργα (Σέλιτσα, Άνω Σέλιτσα, μέσο υψόμετρο 850 μ.) υπήρχαν αρχικά πολλά χειροκίνητα “οικιακά” ελαιοτριβεία, καθώς και 3 τουλάχιστον “Μουλαροκίνητα” (Ιπποκίνητα) στη συνέχεια. Αρχικά τα εξαρτήματα των πιεστήριων (κοχλίες – αδράχτια κλπ ήταν ξύλινα). Τα ιπποκίνητα ελαιοτριβεία στην εποχή έκθλιψης του ελαιοκάρπου λειτουργούσαν επί 24-ώρου βάσεως.
Στην Κάτω Βέργα (μέσο υψόμετρο 300 μ., Σελιτσάνικα Καλύβια προ του 1830) δεν λειτούργησαν ελαιοτριβεία κατά την τουρκοκρατία. Μόνον αλώνια κατά το θέρος. Ο ελαιόκαρπος μεταφερόταν τότε προς έκθλιψη στη “Χώρα” (Άνω Σέλιτσα).
Μετά το 1830: Στην Κάτω Βέργα πλέον (όταν έγινε σταδιακά μετοίκηση περισσότερων κατοίκων από τη Σέλιτσα), λειτούργησαν αρχικά περί τα 7 “Ιπποκίνητα” (Μουλαροκίνητα) Ελαιοτριβεία, τόσο στον οικισμό της Πάνω Βρύσης, όσο και στον οικισμό της Κάτω Βρύσης. (Από το Γυφτέϊκο ιπποκίνητο ελαιοτριβείο σώζεται ένα μεταλλικό αδράχτι πιεστηρίου, κατασκευής του μηχανουργείου Κούπα – Πειραιά). Από τα ιπποκίνητα, τα δύο (Χειλαίϊκο και Πλαγιανών), μετά το 1900 μετατράπηκαν σε πετρελαιοκίνητα, ενώ η ιδιοκτησία τους από οικογενειακή έγινε συνεταιρική. Ο κινητήρας στο Χειλαίϊκο ήταν αγγλικός (Petters), ενώ πιεστήριο – πετρελαιοκινητήρες κλπ μετά την μεταβίβαση του Πλαγιανέϊκου προέρχονταν από το περίφημο Μηχανουργείο “Α/φών Πετεινάρη” στην Καλαμάτα (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄).
Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, λόγω έλλειψης επάρκειας καυσίμου των μηχανοκίνητων ελαιοτριβείων, επαναλειτούργησαν επικουρικά δύο ιπποκίνητα ελαιοτριβεία στην Κάτω Βέργα, στην περιοχή της Πάνω Βρύσης (Δραγώνα και Φιλανδριανού).
Σήμερα σώζεται (με φθορές) το κτίριο και ο εξοπλισμός του πετρελαιοκίνητου ελαιοτριβείου των Πλαγιανών στην Κάτω Βρύση (αρχικά ιπποκίνητου περί το 1870 και μηχανοκίνητου συνεταιρικού μετά το 1935). Σώζονται επίσης διάσπαρτες και μυλόπετρες των ιπποκίνητων ελαιοτριβείων, ίσως και ξύλινα εξαρτήματα των παλιών χειροκίνητων πιεστήριων.
Φωτογραφίες του ελαιοτριβείου στην Κάτω Σέλιτσα (Βέργα) του 2016
Νεώτερες φωτογραφίες (Ιούνιος 2020)
Η βλάστηση αναπτύχθηκε και οι φθορές λόγω εγκατάλειψης μεγαλώνουν. Είναι εμφανής η αναγκαιότητα άμεσης προστασίας και αποκατάστασης (στέγαστρο-καθαρισμοί-τοιχοποιΐα). Το συμβούλιο της κοινότητας έχει συγκεντρώσει υπεύθυνες δηλώσεις κληρονόμων για την μεταβίβαση της κυριότητας στην Κοινότητα της Βέργας.
Πηγές
Τα στοιχεία προέρχονται από αυτόχθονες γηραιούς κατοίκους, κυρίως από τον Γεώργιο Σωτ. Πλαγιανό, ως προφορικές αφηγήσεις ή από κείμενα συμβολαίων (για το “Πλαγιανέϊκο” Ελαιοτριβείο στην Κάτω Βέργα), από τους Σελιτσάνους Βαγγέλη Ιωάν. Πανταζή και Παναγιώτη Σπυρ. Χειλά (του Συμβουλίου της Κοινότητας Βέργας), από την διδακτορική διατριβή της Μαρίας Δ. Μαυροειδή (Πανεπ. Αιγαίου – Μυτιλήνη 2010: “Η ελληνική μηχανουργία 1920-1950, Γ12- Μηχανουργείο Α/φων Πετεινάρη- Καλαμάτα), και από δικές μας τοπικές έρευνες.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄
Το Μηχανουργείο – Χυτήριο των Αδελφών Πετεινάρη στην Καλαμάτα (1890 – 1922 – 1978)
Ο σιδηρουργός Αθανάσιος Πετεινάρης, από την Τρικότσοβα (νύν Χαραυγή, οικισμός Κοινότητας Σωτηριάνικων πρώην Δήμου Αβίας), ίδρυσε μηχανουργείο στην Καλαμάτα το 1870, με αρχική παραγωγή για μαγκανοπήγαδα και ελαιοσπαστήρες (ιπποκίνητα ή ατμοκίνητα), σταφυλοπιεστήρια, ελαιοπιεστήρια και βαρούλκα (χειροκίνητα), ελαιοδιαχωριστήρες (λίμπες) κλπ. Οι τρείς γυιοί του επεκτείνουν τις εγκαταστάσεις και δημιουργούν την εταιρεία Αδελφών Πετεινάρη το 1922, οπότε η παραγωγή συμπληρώνεται με πετρελαιοκινητήρες 5 ίππων για άντληση νερού από αρδευτικά πηγάδια. Μηχανικοί, καινοτόμοι και ευρεσιτέχνες, από το 1930 παράγουν πλέον μαζικά βελτιωμένους πετρελαιοκινητήρες 5, 10 και 20 ίππων, ενώ καθετοποιούν την παραγωγή με χυτήριο για μέρη των μηχανών. Πέραν της άντλησης και της άρδευσης, οι πετρελαιομηχανές τους καλύπτουν πλέον ευρύτερες ανάγκες στον πρωτογενή τομέα γεωργίας και αλιείας, καθώς και στον δευτερογενή τομέα της μεταποίησης (ελαιοτριβεία, μύλοι, γεννήτριες, βιομηχανικοί αλευρόμυλοι, καπνοβιομηχανία). Προχώρησαν μάλιστα και σε κατασκευή εργαλειομηχανών για ιδιοχρησία, που συμπλήρωναν τον – γερμανικής προέλευσης – εξοπλισμό του μηχανουργείου και στην κατασκευή περισσότερων εξαρτημάτων των μηχανών από το χυτήριο και το μηχανουργείο τους. Η πελατεία τους επεκτάθηκε πέραν της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας και στην υπόλοιπη Πελοπόννησο, στα Επτάνησα και στην Κέρκυρα. Λόγω προβλημάτων υγείας, έλλειψης κρατικών παραγγελιών (μεγάλοι διαγωνισμοί κατακυρώνονταν σε ευρωπαϊκές εταιρείες, παρά την ανταγωνιστικότητα τιμών και ποιότητας των εγχώριων εταιρειών, κυρίως λόγω παραγωγικής δυναμικότητας) και λόγω εξηλεκτρισμού της υπαίθρου μετά το 1950, η παραγωγή πετρελαιομηχανών σταδιακά μειώνεται.
Η στροφή στα φυγοκεντρικά ελαιοπιεστήρια μετά το 1965 υποσκελίζει τα υδραυλικά, παρά τα ποιοτικά πλεονεκτήματα της (υγιεινής) ψυχρής ελαιοπίεσης. Οι δραστηριότητες της επιχείρησης φθίνουν σταδιακά και τελικά σταματούν οριστικά το 1978.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄
Το Πωλητήριο Συμβόλαιο Αρ. 8501 (Τόμος 80, Αρ. 3665) 18.08.1935 του Ελαιοτριβείου
Το οικογενειακό ιπποκίνητο ελαιοτριβείο στην Κάτω Βρύση του οικισμού Κάτω Βέργας, μεταβιβάστηκε έναντι 26.000 Δραχμών από τους: Ιωάννη Τζανέτου Πλαγιανό (10/20 μερίδια), Τζανέτο Γεωργίου Πλαγιανό (5/20 μερίδια) και Βασίλειο Τζανέτου Πλαγιανό (3/20 εκ των 5/20 μεριδίων του), ήτοι συνολικά κατά τα 18/20 ιδανικά μερίδια στους: Γεώργιο Ιωάννου Πικιό (2/20), Παναγιώτη Ιωάννου Κουρκουτά (2/20), Δημήτριο Ιωάννου Πλαγιανό (2/20), Βασίλειο Ιωάννου Πλαγιανό (2/20), Γεώργιο Παναγιώτου Νικητέα (2/20), Κωνσταντίνο Ιωάννου Πανταζή (2/20), Βασίλειο Ιωάννου Κουρκουτά (2/20), Παναγιώτη Νικολάου Κουρεντζή (2/20), Νικόλαο Δημητρίου Κουρεντζή (1/20) και Παναγιώτη Δημητρίου Κουρεντζή (1/20), όπου τα υπόλοιπα (2/20) διατήρησε ο εκ των πωλητών Βασίλειος Τζανέτου Πλαγιανός. Άπαντες οι συναλλασσόμενοι ήταν κτηματίες και κάτοικοι Σέλιτσας του Δήμου Αβίας.
Από το μεταβιβασθέν ιπποκίνητο ελαιοτριβείο (κτίριο, οικόπεδο, μηχανήματα, εργαλεία, έπιπλα και εξαρτήματα), στο συμβόλαιο αναφέρονται επιλεκτικά τα εξής: “έν καζάνι (λέβης), τρία πιθάρια, μία σκάφη, δύο λιθάρια, αδράκτια και άλλα”.
Στη συνέχεια, μετά το 1935, το συνεταιρικό πλέον ελαιοτριβείο μετετράπη σε πετρελαιοκίνητο προκειμένου να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό άλλων μηχανοκίνητων ελαιοτριβείων. Προς τούτο αξιοποιήθηκε η εμπειρία του γνωστού Μηχανουργείου Α/φών Πετεινάρη στην Καλαμάτα. Το 1965 περίπου διέκοψε τη λειτουργία του, μη μπορώντας να ανταγωνιστεί οικονομικά το υδροκίνητο ελαιοτριβείο Παναγιώταρου στη Μικρή Μαντίνεια.
Κωνσταντίνος Μαρκάκης
Πηγή: Τεύχος #7 του “Μυλολόγου”, περιοδικού του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Μυλολόγων (TIMS)
