“Ανώτερες βιολογικές και νοητικές λειτουργίες”

Το παρόν κείμενο συμπληρώνει τα 2 προηγούμενα:

• Από 24 Ιανουαρίου 2021: περί Συμβιωτικών Οργανισμών στο σώμα του ανθρώπου και άλλων ζώων.
• Από 6 Φεβρουαρίου 2021: για τα Χημικά Στοιχεία στο σώμα μας και την Προέλευσή τους

Το 3ο Κείμενο επιχειρεί να συμπληρώσει την παραπάνω “οργανική και ανόργανη εικόνα” στο ανθρώπινο σώμα (και σε άλλα ζώα), με την παρουσίαση απόψεων για τις “Ανώτερες Βιολογικές και Νοητικές Λειτουργίες”, όπως: Πνεύμα, Συνείδηση – Αυτοσυνείδηση – Γνώση κλπ.

Είναι αξιοσημείωτο ότι, ενώ στα δύο προηγούμενα θεματικά πεδία οι επιστημονικές απόψεις είναι σαφείς και “κατασταλαγμένες”, η “εξερεύνηση” των ανώτερων νοητικών και συναισθηματικών λειτουργιών (μερικοί προσθέτουν και τις αμφιλεγόμενες “ψυχικές”) είναι ακόμη σε εξέλιξη. Με άλλα λόγια, ενώ η Φυσική Επιστήμη έχει επαρκώς εξερευνήσει – κατανοήσει και τεκμηριώσει τους νόμους που διέπουν την ανόργανη και οργανική ύλη στο σύμπαν – στον πλανήτη μας και στους ζωντανούς οργανισμούς, οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες είναι εν πολλοίς ανεξερεύνητες. Θεωρώ λοιπόν φρόνιμο να περιοριστώ σε μερικές αντιπροσωπευτικές απόψεις Ειδικών.

[1] Susan A. Greenfield, 1995, “Journey to the Centers of the Mind – Toward a Science of Conciousness”

Ο όρος “Ψυχή” για κάποιους (Πλάτων, Καρτέσιος) έχει σαφείς θεολογικές αναφορές, που τον καθιστούν απρόσιτο στην (επιστημονική) μελέτη. Για άλλους (Κάντ, Μπονέ) η ψυχή απλώς δεν έχει φυσική υπόσταση όπως ο εγκέφαλος. Άλλοι (T. Willis, R. Whytt) ισχυρίστηκαν ότι η ψυχή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με την Νόηση, ουσιαστικά μια θνητή οντότητα που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του εγκεφάλου.

Η κρίσιμη διαφορά, ως προς το αν ψυχή και Νόηση είναι εναλλάξιμες οντότητες, εξαρτάται από το αν μιλάμε για αθανασία ή όχι. Σε αυτό το βιβλίο, το ενδιαφέρον μου εντοπίζεται στη φυσική και θνητή φύση της Νόησης, όχι σε χαρακτηριστικά αθανασίας της ψυχής.

Πώς όμως διακρίνουμε τη συνείδηση από τη νόηση; Η Νόηση έχει περιεκτικό, μόνιμο και διαρκή χαρακτήρα, ο οποίος ξεπερνά την προσωρινότητα της στιγμής και κατά κάποιο τρόπο συνδέεται με την ακεραιότητα και τη συνέχεια της προσωπικότητάς μας. Ενώ η συνείδηση υποδηλώνει πιο παροδικές καταστάσεις, στο εδώ και τώρα.

Μια άλλη παροδική κατάσταση αφορά τη διέγερση, η οποία συνήθως θεωρείται ότι υπογραμμίζει έντονα συναισθήματα, όπως οργή ή αγάπη. Η διέγερση μπορεί να περιγραφεί και ως γενικευμένος βαθμός ετοιμότητας. Η προσοχή θεωρείται ως εστιασμένη διέγερση, ενώ σε καταστάσεις υψηλής διέγερσης δεν είναι εύκολη η προσοχή σε κάποιο θέμα. Στην πραγματικότητα, με όρους εξελικτικούς, μια κατάσταση διέγερσης μας προετοιμάζει για κάποιο είδος δράσης, όπως η διάσωση, διάδοση ή διατήρηση της ζωής. Από άποψη φυσιολογίας, η διέγερση θεωρείται ως μια γενικευμένη ενεργοποίηση εγκεφαλικών κυττάρων, που προκαλείται από ορισμένες χημικές ουσίες στον εγκέφαλο. Αυτά τα χαρακτηριστικά της διέγερσης έχουν μια αξιοσημείωτη ομοιότητα με τη συνείδηση. Και οι δύο μας συνοδεύουν μόνιμα όταν είμαστε ξύπνιοι, ενώ εξασθενούν όταν κοιμόμαστε. Σε κάθε περίπτωση, διέγερση και συνείδηση δεν θεωρούνται ταυτόσημες.

Πώς όμως συνδέεται η Νόηση και η διέγερση με τη συνείδηση; Η Νόηση έχει διάρκεια, εφόσον αντέχει όσο και ο εγκέφαλος. Η συνείδηση όμως “παραιτείται” κάθε βράδυ. Σε αντίθεση, η διέγερση είναι περισσότερο ευμετάβλητη. Η διέγερση είναι σαφέστατα μια διαδικασία, ενώ η Νόηση θεωρείται γενικά ως οντότητα. Η συνείδηση γεφυρώνει τις άλλες δύο έννοιες, έχοντας στοιχεία διαδικασίας και ιδιότητες οντότητας. Ίσως η πιο φανερή ιδιότητα της Νόησης που δεν μπορεί να αποδοθεί στη διέγερση είναι η συνέχεια της προσωπικότητας (ατομικότητας).

Ο φιλόσοφος Thomas Nagel θεωρεί ότι τα ατομικά πιστεύω, οι επιθυμίες, τα χαρακτηριστικά κλπ που συγκροτούν ένα πρόσωπο πρέπει να διατηρούνται κατά την απώλεια συνείδησης που συμβαίνει κατά τον ύπνο ή την αναισθησία, ότι το να είσαι άτομο είναι κάτι περισσότερο από μια “τυχαία στιγμή” συνείδησης (όπως διατείνονται – με διαφορετικές προσεγγίσεις – οι φιλόσοφοι Derek Parfit και Daniel Dennett). Αυτή η ιδέα μοιάζει εύλογη, εφόσον δεχόμαστε ότι Νόηση και εγκέφαλος είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, ότι η πνευματική ζωή κάθε ατόμου (η Νόηση του) δεν είναι μεταβιβάσιμη σε έναν άλλο εγκέφαλο. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι, ακόμη και όταν ο εγκέφαλός μας κοιμάται, διατηρείται η συνεκτικότητα της συνείδησής μας μόλις ξυπνάμε. Ο Dennett θεωρεί ότι οι διανοητικές μας καταστάσεις αποτελούν μια οικόσφαιρα ιδεών, τόνων και στερεοτύπων – τα οποία ο βιολόγος Richard Dawkins ονόμασε “μιμίδια” (memes) – συνδυασμένων αρμονικά. Ο εκάστοτε επικρατέστερος συνδυασμός καθορίζει διαρκώς τη συνείδηση.

Η γενική ιδέα μιας εγκεφαλικής οικόσφαιρας δεν είναι τελικά ασύμβατη με την άποψη του Nagel για διατηρήσιμη ατομικότητα, αν λάβουμε υπόψιν μας ότι οι εγγενείς νευρωνικές συνδέσεις κάθε ατομικού εγκεφάλου διαμορφώνονται σταδιακά μέσω της εμπειρίας, οπότε αυτές οι τροποποιήσεις του εγκεφάλου διαμορφώνουν με τη σειρά τους διαρκώς τη Νόηση και –κατά συνέπεια– την συνείδηση ενός ατόμου στη διάρκεια της ζωής του. Το γεγονός ότι ο εαυτός μας μπορεί και εξελίσσεται δεν ακυρώνει την ύπαρξή του.

Μια χαρακτηριστική απόδειξη για έναν εξελισσόμενο αλλά συνεκτικό εαυτό προκύπτει από τη γραφή με το χέρι. Η χειρόγραφη υπογραφή είναι το γενικά αποδεκτό σημάδι ατομικότητας, δεδομένου ότι δεν είναι απλά προϊόν των μυών και του ώμου ενός ατόμου, που δημιουργεί ένα πρότυπο σχήμα στο χαρτί. Εάν κάποιος χάσει τη δυνατότητα να κινεί τα χέρια του, η υπογραφή – γραμμένη με το πόδι ή με το στόμα – εξακολουθεί να είναι αναγνωρίσιμη, ως γραμμένη από το ίδιο άτομο. Το ίδιο ισχύει και σε κινητικά προβλήματα ασθένειας Πάρκινσον. Όντως μεταβάλλεται η χειρόγραφη γραφή μας με τα χρόνια, ένδειξη ενός εξελισσόμενου ατόμου (όμως) όταν ασθενείς “μεταφέρονται” με ύπνωση σε παιδικά τους χρόνια, τα χειρόγραφά τους “επιστρέφουν” επίσης στην παλιά τους μορφή… Η συνείδησή μας δεν είναι “όλα ή τίποτα”, αλλά ένα μεταβλητό φαινόμενο που μεγαλώνει μαζί με εμάς… Πώς όμως οι νευρικοί ιστοί μας δημιουργούν τη συνείδηση;

Οι αρχαίοι Έλληνες, αρχικά πίστευαν ότι υπήρχε μια ουσία συνείδησης (Θυμός) στην έδρα του νου, την οποία αρχικά τοποθετούσαν στους πνεύμονες (σ.σ. θεωρώντας την ως “πνοή”) και στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα στον εγκέφαλο, ως θέση της διανοητικής δραστηριότητας. Τον 2ο μ.Χ. αιώνα  αντικαταστάθηκε η “πνοή” από ένα ενδοεγκεφαλικό υγρό (psychic pneuma) που αργότερα θεωρήθηκε ότι είναι διάχυτο στον εγκέφαλο και στη σπονδυλική στήλη. Κατά τον 17ο και 18ο μ.Χ. αιώνα θεωρήθηκε ότι οι εγκεφαλικοί ή και οι νευρικοί ιστοί κατευθύνονται από μια ενεργό δύναμη ζωής (natura naturans), λειτουργώντας οργανικά και όχι μηχανιστικά. Αυτές οι απόψεις είναι πλέον παρωχημένες, αλλά η κεντρική ιδέα, ότι “σε όλους τους ζώντες οργανισμούς υπάρχει μια δυναμική και μη αλλοιούμενη οργανική δύναμη”, δεν θα έπρεπε να απορριφθεί ασυζητητί. Τα εγκεφαλικά κύτταρα, η ιδέα των οποίων επίσης ανάγεται στους αρχαίους Έλληνες, πιθανόν να υπόσχονται κάτι περισσότερο.

Ο Δημόκριτος, τον 4ο π.Χ. αιώνα, ισχυρίστηκε ότι θα έπρεπε να υπάρχει κάποια φυσική βάση της Νόησης, επειδή κάθε τι στο Σύμπαν συντίθεται από μικρά αόρατα σωματίδια. Θεώρησε λοιπόν ότι η Νόηση αποτελείται από ιδιαιτέρως ξεχωριστά άτομα (αξιοσημείωτη ιδέα σε μια εποχή χωρίς μικροσκόπια). Αυτή η αντίληψη ήταν ορθή κατ’ αρχήν. Διότι τα μικρότερα λειτουργικά συστατικά του εγκεφάλου είναι κύτταρα, μικρά “εργοστάσια ζωής”, περίπου 40 εκατομμυριοστά του μέτρου σε διάμετρο. Τα σημαντικότερα για την παρούσα συζήτηση είναι τα γνωστά γκρι κύτταρα, οι νευρώνες, αόρατα στο μάτι αλλά πολύ μεγαλύτερα από τα σωματίδια που σήμερα ονομάζονται άτομα. Το 1950 οι φυσιολόγοι Alan Hodgkin και Andrew Huxley περιέγραψαν πώς τα ζωντανά εγκεφαλικά κύτταρα γεννούν ηλεκτρικά σήματα… Αυτή είναι η μοναδική τους διαφορά από τα υπόλοιπα κύτταρα του σώματος. Το δεύτερο βασικό γνώρισμα των νευρώνων είναι ότι οι παροδικές μεταβολές δραστηριότητας των εγκεφαλικών κυττάρων, που είναι μέτρο της επικοινωνίας τους, επιμένουν να λειτουργούν σε κάποιο βαθμό σε όλους τους ζώντες εγκεφάλους, ακόμη και σε συνθήκες ύπνου ή αναισθησίας. Αντιστρόφως, η συνείδηση συχνά διατηρείται κατά έναν φαινομενικά βιώσιμο τρόπο σε ασθενείς στους οποίους έχει καταστραφεί μεγάλο πλήθος νευρώνων, π.χ. σε εγκεφαλικά ή σε δυστυχήματα. Οι εγκεφαλικές βλάβες μπορεί συχνά να τροποποιούν τη συνείδηση, αλλά δεν την μειώνουν αναγκαστικά.

Βάσει των ανωτέρω συμπεραίνεται ότι η συνείδηση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια αποσπασματική ιδιότητα κατανεμημένη εξίσου σε όλους τους νευρώνες. Αν όμως η συνείδηση είναι μεν ιδιότητα του εγκεφάλου, αλλά δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε σε κάποιο ειδικό μόριο ούτε σε εγγενή γενική φύση των μεμονωμένων εγκεφαλικών κυττάρων, τότε το πρόβλημα του πώς τα εγκεφαλικά γεγονότα καταλήγουν διανοητικά γεγονότα δεν έχει προφανή λύση… Είναι κρίσιμης σημασίας η διάκριση ανάμεσα στο ποία συγκεκριμένα στοιχεία ή γεγονότα στον εγκέφαλο συγκροτούν την Νόηση και στην επακόλουθη ερώτηση του πώς η Νόηση πραγματικά αναδύεται από αυτά.

Δεν υπάρχουν άκαμπτα ξεχωριστές λειτουργίες των επί μέρους περιοχών του εγκεφάλου, ταυτόχρονα όμως ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί ως μία ομογενής μάζα. Ειδικότερα, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου έχουν διαφορετικούς και ευέλικτους ρόλους σε έναν συγκροτημένο, ολοκληρωμένο εγκέφαλο. Ο John H. Jackson πρότεινε ότι οι περιοχές του εγκεφάλου είναι οργανωμένες ιεραρχικά. Ο Sigmund Freud αξιοποίησε την ιδέα ότι (σε αυτή την ιεραρχική δομή) καταστέλλονται οι κατώτερες λειτουργίες, για να εξηγήσει τον έλεγχο που ασκεί η λογική συνείδηση – “Ego” (το “Εγώ”) πάνω στο ενστικτώδες και παθιασμένο “ID” (στην ταυτότητα). 

Εάν η συνείδηση είναι αναδυόμενη ιδιότητα, αυτό σημαίνει ότι “το όλον είναι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του”. Τα απλά συστατικά στοιχεία θα πρέπει να σχηματίζουν ένα συγκεκριμένο γενικό σχήμα, όπου οι σχέσεις μεταξύ των συστατικών δημιουργούν αποτέλεσμα “ανώτερης τάξης”. Γερμανοί ψυχολόγοι (Wertheimer, Kohler, Koffka) το 1912 ονόμασαν αυτό το αναδυόμενο σχήμα ανώτερης τάξης Gestalt (pattern) (σ.σ. ελληνικά: μορφή, σχήμα). Η βασική ιδέα πίσω από αυτές τις απόψεις είναι ότι η αντίληψη (perception) είναι συνολική – όχι μερική. Επί μέρους αντικείμενα ή χαρακτηριστικά γίνονται αντιληπτά το ένα σε σχέση με το άλλο, δίνοντας μια τελική ολιστική άποψη, η οποία δεν είναι δυνατόν να συναχθεί μόνο από τα επί μέρους συστατικά του όλου.

Οι ομάδες νευρώνων μοιάζουν να ανταποκρίνονται στην θεωρία των gestalt, όπου επισημαίνεται ότι στο σχηματισμό αυτών των ομάδων νευρώνων είναι σημαντικός ο ρόλος τόσο της χρονικής όσο και της χωρικής τους διάστασης. Μια απλή συγκέντρωση ή συνδυασμός νευρώνων παραβλέπει την δυναμική τους φύση, το χρονικό στοιχείο στο σχηματισμό τους. Αντίστροφα, η περιγραφή λειτουργίας της ομάδας απλά ως τυχαίας ή συγχρονισμένης αγνοεί τη σημασία της χωρικής τους έκτασης και των μεταξύ τους διασυνδέσεων. Απαιτείται ένας πιο περιεκτικός όρος, που να εμπεριέχει τον χωροχρονικό χαρακτήρα της αναδυόμενης ιδιότητας: “Νευρωνικές Gestalts” ως έντονα μεταβλητές συγκεντρώσεις νευρώνων, που “στρατολογούνται” γύρω από ένα πυροδοτούν επίκεντρο. Το εκάστοτε μέγεθος της gestalt αντιστοιχεί απευθείας και ταυτόχρονα στο βαθμό συνειδητότητας σε κάθε στιγμή. Ο σχηματισμός νευρωνικών gestalts και η συνεπαγόμενη δημιουργία συνείδησης, επηρεάζονται από εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Αντιστρόφως, το μέγεθος μιας υπάρχουσας gestalt και το βάθος της παρούσας συνείδησης, επηρεάζουν την ερμηνεία αισθητηριακών ερεθισμάτων από τον εξωτερικό κόσμο. Περαιτέρω, προκειμένου πολλαπλές νευρωνικές gestalts να ταιριάξουν με μια συγκεκριμένη συνειδητή εμπειρία, θα πρέπει να υπάρχει ένα μέσο για την αστραπιαία χωρική τους συγκρότηση και τη χρονική τους ακολουθία, ώστε η μια εμπειρία να ακολουθεί την άλλη. Βάσει των ανωτέρω, η ομοκεντρική (concentric) θεωρία προβλέπει ότι: Το μέγεθος της gestalt και κατά συνέπεια το βάθος της επικρατούσας συνείδησης, είναι αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ της ισχύος “στρατολόγησης” από το επίκεντρο και του βαθμού διέγερσης (εγρήγορσης).

Ένα κεντρικό συμπέρασμα είναι ότι: Η συνείδηση αναδύεται από σχηματισμούς gestalts, που με τη σειρά τους επηρεάζονται από την διέγερση και από αισθητηριακά ερεθίσματα. Σημείωση: Ο βαθμός διέγερσης παρακολουθείται και διαμορφώνεται από την διαθεσιμότητα των εξής πηγών αμμωνιοβάσεων (fountains of amines): serotonin, acetylcholine, dopamine και norepinephrine. (Εικόνα #1)

Καταλήγοντας: Η Συνείδηση δίνει σκοπό στην ύπαρξή μας. Είναι ένας εσωτερικός κόσμος ο οποίος διαπλέκεται με τον εξωτερικό, αλλά παραμένει πάντα διακριτός από αυτόν.

[2] Edward O. Wilson, 1998, “Consilience – The Unity of Knowledge”

Η Νόηση (Διάνοια, Πνεύμα) είναι ένα ρεύμα συνειδητής και υποσυνείδητης εμπειρίας. Κατά βάσιν είναι κωδικοποιημένη αναπαράσταση αισθητηριακών εντυπώσεων, καθώς και η ανάμνηση και η φαντασία αισθητηριακών εντυπώσεων. Το αντίστοιχο περιεχόμενο πληροφορίας ταξινομείται και ανακαλείται μέσω διανυσματικής κωδικοποίησης, όπου εμφαίνεται η διεύθυνση και το μέγεθος.

Η Συνείδηση συνίσταται από παράλληλη επεξεργασία τεράστιου πλήθους των παραπάνω δικτύων κωδικοποίησης. Πολλά από αυτά διασυνδέονται μέσω συγχρονισμένης “πυροδότησης” νευρικών κυττάρων σε ρυθμό 40 κύκλων το δευτερόλεπτο, που επιτρέπει ταυτόχρονη εσωτερική αποτύπωση (“χαρτογράφηση”)  πολλαπλών αισθητηριακών εντυπώσεων. Μερικές από τις εντυπώσεις είναι πραγματικές, τροφοδοτούμενες από ερεθίσματα εκτός του νευρικού συστήματος, ενώ άλλες ανακαλούνται από “τράπεζες μνήμης” του φλοιού του εγκεφάλου, συγκροτώντας από κοινού “σενάρια”. Τα σενάρια αυτά αποτελούν εικονική πραγματικότητα (virtual reality), που μπορεί είτε να προσεγγίζει τμήματα του εξωτερικού κόσμου, είτε να απέχει απεριόριστα από αυτά. Κανένας και τίποτα μέσα στον εγκέφαλο δεν “επιβλέπει” αυτά τα σενάρια, ούτε είναι προσβάσιμα από άλλα τμήματα του εγκεφάλου !

Η Συνείδηση είναι ο εικονικός κόσμος που συνθέτουν αυτά τα σενάρια.

Η Νόηση είναι μια “αυτοοργανούμενη δημοκρατία σεναρίων”, τα οποία μεμονωμένα φυτρώνουν, αναπτύσσονται, εξελίσσονται, εξαφανίζονται και ενίοτε γεννούν με χρονική καθυστέρηση πρόσθετες σκέψεις και φυσική δραστηριότητα.

Επειδή η δημιουργία συνείδησης απαιτεί αστρονομικά μεγάλο αριθμό κυττάρων, ο εγκέφαλος έχει περιορισμένη ικανότητα να δημιουργεί και να διατηρεί σύνθετες κινούμενες εικόνες. Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία η διάκριση ανάμεσα σε βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη μνήμη. Η Βραχυπρόθεσμη Μνήμη αφορά την κατάσταση ετοιμότητας της συνειδητής Νόησης. Μπορεί να χειριστεί μόνο επτά λέξεις ή άλλα σύμβολα ταυτόχρονα. Ο εγκέφαλος χρειάζεται ένα δευτερόλεπτο περίπου για να “σαρώσει” πλήρως αυτά τα σύμβολα και ξεχνά το μεγαλύτερο μέρος της πληροφορίας σε τριάντα δευτερόλεπτα.

Η Μακροπρόθεσμη Μνήμη απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο για να ανακτηθεί, αλλά διαθέτει σχεδόν απεριόριστη χωρητικότητα και ένα μεγάλο μέρος της διατηρείται για όλη τη ζωή. Όταν ενεργοποιείται η συνειδητή Νόηση ανακτά πληροφορία αποθηκευμένη στη μακροπρόθεσμη μνήμη και την διατηρεί για σύντομο χρόνο στην βραχυπρόθεσμη μνήμη, όπου την επεξεργάζεται με ρυθμό ενός συμβόλου ανά 25 χιλιοστά δευτερολέπτου. Εκτός από αναπαραγωγή συμβάντων, κινούμενων εικόνων και ήχου, η μακροπρόθεσμη μνήμη δημιουργεί Νοήματα με τη μορφή συνδεδεμένων εννοιών που βιώνονται ταυτόχρονα. Εικόνες χωρίς διασυνδέσεις, που ανακαλούνται από θέσεις της μακροπρόθεσμης μνήμης, είναι απλώς Μνήμες. Όταν συνδυάζονται με ανάκληση συνδέσμων, ιδιαίτερα εκείνων που αφορούν συναισθήματα, τότε είναι Αναμνήσεις. Η ικανότητα για αναμνήσεις, μέσω της διαχείρισης συμβόλων, είναι ένα υπερβατικό επίτευγμα μιας “οργανικής μηχανής”.

Ωχριά όμως εμπρός στις απαιτήσεις που θέτει το σώμα μας στο νευρικό σύστημα. Εκατοντάδες όργανα πρέπει να ελέγχονται διαρκώς και με ακρίβεια – κάθε σοβαρή διαταραχή προκαλεί ασθένεια ή θάνατο. Η σωστή λειτουργία των οργάνων ελέγχεται από μόνιμα συνδεδεμένους “αυτόματους πιλότους” στον εγκέφαλο και στον νωτιαίο μυελό. Τα δίκτυα νευρώνων του νωτιαίου μυελού έχουν κληρονομηθεί εδώ και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης των σπονδυλωτών, πριν τις αρχές ανθρώπινης συνείδησης! Αυτά τα δίκτυα αυτόματων πιλότων είναι περιορισμένης έκτασης και απλούστερα από τα δίκτυα ανώτερων εγκεφαλικών κέντρων, με τα οποία επικοινωνούν μόνον οριακά. Μόνο μετά από συστηματική διανοητική εξάσκηση είναι εφικτός ένας περιστασιακός τους έλεγχος από συνειδητή Νόηση. Διαστολή ή συστολή στις κόρες των ματιών, έκκριση ή περιορισμός σιέλου, ανάδευση ή ηρεμία στομάχου, ζωηροί ή ήρεμοι χτύποι της  καρδιάς, είναι κάτω από τον αυτόματο έλεγχο του αυτόνομου νευρικού συστήματος, του οποίου τα συμπαθητικά νεύρα προέρχονται από την κεντρική περιοχή του νωτιαίου μυελού και ρυθμίζουν τα όργανα – στόχους απελευθερώνοντας τον νευροδιαβιβαστή norepinephrine. (Εικόνα #2). Τα παρασυμπαθητικά νεύρα ηρεμούν συνολικά το σώμα όταν εντατικοποιείται η λειτουργία της πέψης απελευθερώνοντας τον νευροδιαβιβαστή acetylcholine (τον παράγοντα του ύπνου), ενώ προέρχονται από τον εγκέφαλο και το κατώτερο τμήμα του νωτιαίου μυελού.

Από τις αντανακλαστικές κινήσεις (reflexes), τις γρήγορες αυτόματες αντιδράσεις, σημαντικότερη είναι η startle response, μη συνειδητή αμυντική αντίδραση σε περίπτωση απρόσμενου κινδύνου. Συμβαίνει σε κλάσμα δευτερολέπτου, τόσο γρήγορα που μια συνειδητή Νόηση αδυνατεί να την παρακολουθήσει. Το σώμα σου αντιδρά πριν το σκεφτείς, αυθόρμητα και αντανακλαστικά. Πρόκειται για αντιδράσεις που έχουν αρχέγονους ρόλους επιβίωσης, απροσπέλαστες σε συνειδητή βούληση. (σ.σ. Αυτές οι αντιδράσεις επιβίωσαν εξελικτικά από αρχέγονες λειτουργίες του σώματος των πρώτων σπονδυλωτών, πριν την εξέλιξη του εγκεφάλου των σύγχρονων θηλαστικών. Με άλλα λόγια, το σώμα έχει κληρονομήσει την ικανότητα να αντιδρά άμεσα και αυτόνομα, χωρίς να περιμένει επεξεργασία του ερεθίσματος και εντολή από τον εγκέφαλο, βάσει των αρχαίων ενστίκτων επιβίωσης του ζώντος οργανισμού. Στη λαϊκή γλώσσα λέμε “τρεχάτε ποδαράκια μου”, ως καθυστερημένη επιβεβαίωση της συνείδησης σε μια σωτήρια αντανακλαστική αντίδραση του σώματος, η οποία προηγήθηκε χρονικά!).

[3]: John Gray, 2002, “Straw Dogs, Thoughts on Humans and Other Animals” (σ.σ. ο Αντίλογος)

Ο Πλάτων ταύτιζε την έσχατη πραγματικότητα με αυτό που αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι στις πιο συνειδητές στιγμές τους. Μετά τον Ντεκάρτ αποτελεί αξίωμα ότι η γνώση προϋποθέτει συνειδητή επίγνωση (awareness). Όμως, αίσθηση και αντίληψη (perception) δεν εξαρτώνται από τη συνείδηση (consciousness) ούτε από την αυτο-επίγνωση (self-awareness). Υπάρχουν παντού στα βασίλεια των ζώων και των φυτών.

Οι αισθήσεις των φυτών είναι εκλεπτυσμένες. Κάποιες μπορούν να διακρίνουν το ελαφρύτερο άγγιγμα και όλα έχουν μια αίσθηση όρασης. Οι παλαιότερες και απλούστερες μικροβιακές μορφές ζωής έχουν αισθήσεις που μοιάζουν με αυτές των ανθρώπων. Τα (πανάρχαια) αλοβακτήρια μπορούν να διακρίνουν και να ανταποκριθούν στο φως μέσω της ροδοψίνης, της ίδιας ουσίας που είναι παρούσα στα ανθρώπινα μάτια ως χρωστική και καθιστά δυνατή την όρασή μας. Βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια μιας αρχαίας λάσπης.

Οι παλιοί δυϊσμοί μας λένε ότι η ύλη στερείται νόησης και ότι η γνώση υπάρχει όπου υπάρχουν νόες. Η αλήθεια είναι ότι η γνώση δεν έχει ανάγκη από νόες, ή ακόμα και από νευρικά συστήματα. Εντοπίζεται σε καθετί έμβιο. Όπως γράφει η Margulis: “Μικρά θηλαστικά διαισθάνονται επερχόμενο σεισμό ή κατακλυσμό. Δέντρα αποδεσμεύουν “πτητικά”, ουσίες που προειδοποιούν γείτονές τους ότι στα φύλλα τους επιτίθενται περιπλανώμενες προνύμφες.” Τα βακτήρια ενεργούν γνωρίζοντας το περιβάλλον τους: αισθανόμενα τις χημικές διαφορές, κολυμπούν προς τη ζάχαρη και αποφεύγουν το οξύ. Τα ανοσοποιητικά συστήματα πιο περίπλοκων οργανισμών εκδηλώνουν μάθηση και μνήμη. “Τα έμβια συστήματα είναι γνωσιακά συστήματα. αυτό ισχύει για όλους τους οργανισμούς, με ή χωρίς νευρικό σύστημα”.

Ακόμα και σε έμβια όντα στα οποία η επίγνωση είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, η αντίληψη και η σκέψη λειτουργούν κατά κανόνα δίχως συνείδηση. (Και οι άνθρωποι) το μεγαλύτερο μέρος όσων γνωρίζουμε το προσλαμβάνουμε μέσω της υποσυνείδητης αντίληψης. Τα βαθύτερα κίνητρά μας είναι αποκλεισμένα από τη συνειδητή διερεύνηση. Πέφτουμε για ύπνο υπακούοντας σε έναν αρχέγονο κιρκάδιο ρυθμό.

Ο Πλάτων και ο Ντεκάρτ λένε ότι η συνείδηση είναι αυτό που μας διακρίνει από άλλα ζώα. Εντούτοις οι γάτες, οι σκύλοι και τα άλογα έχουν επίγνωση του περιβάλλοντος χώρου τους, έχουν σκέψεις και αισθήσεις. Ο εγγύτερος εξελικτικά συγγενής μας μεταξύ των πιθήκων διαθέτει πολλές από τις νοητικές ικανότητες που είμαστε συνηθισμένοι να θεωρούμε ότι ανήκουν μόνο σε μάς. Εκείνο στο οποίο άλλα ζώα διαφέρουν από τον άνθρωπο είναι το ότι στερούνται την αίσθηση της εαυτότητας (self).

Η υποσυνείδητη (subconscious) αντίληψη δεν αποτελεί μια ανωμαλία αλλά τον κανόνα. Αυτό το εκμεταλλεύτηκαν επιχειρήσεις όπως η Εταιρεία Υποσυνείδητης Προβολής, που επηρέαζαν τη συμπεριφορά των καταναλωτών χρησιμοποιώντας μηνύματα αρκούντως σύντομα ώστε να μην καταγράφονται στη συνειδητή επίγνωση (αυτές οι διαφημίσεις απαγορεύτηκαν πριν περίπου 60 χρόνια).

Ως προς την περίφημη “ελεύθερη βούληση”, ο Benzamin Libet,  έδειξε ότι η ηλεκτρική ώση που θέτει σε εφαρμογή την πράξη συμβαίνει μισό δευτερόλεπτο προτού αποφασίσουμε συνειδητά να πράξουμε. Νομίζουμε πως σταθμίζουμε τι πρέπει να πράξουμε και έπειτα το πράττουμε. Στην πραγματικότητα, σχεδόν σε ολόκληρη τη ζωή μας, οι πράξεις μας συμβαίνουν ανάποδα: ο εγκέφαλος αποδεδειγμένα “αποφασίζει” να θέσει σε εφαρμογή την ενέργεια, μια χρονική στιγμή πριν υπάρξει η υποκειμενική επίγνωση ότι μια τέτοια απόφαση έλαβε χώρα (βλ και startle response [2] Edward O. Wilson). (Παρόμοιες ασύνειδες αντιδράσεις) σχετίζονται εν μέρει με το φασματικό εύρος της συνείδησης – την ικανότητά της να μεταδίδει πληροφορίες μετρούμενες βάσει μπιτ ανά δευτερόλεπτο. Ως ενεργοί οργανισμοί στον κόσμο, επεξεργαζόμαστε πιθανόν 14 εκατομμύρια μπιτ πληροφοριών ανά δευτερόλεπτο. Όμως το φασματικό εύρος της συνείδησης είναι περ. 18 μπιτ. Επομένως έχουμε συνειδητή πρόσβαση μόνο σε περίπου ένα εκατομμυριοστό των πληροφοριών που χρησιμοποιούμε καθημερινά για να επιβιώσουμε. Στα υπόλοιπα η πρόσβαση είναι ασύνειδη. Η νευροεπιστήμη συμπεραίνει λοιπόν ότι δεν μπορούμε (πάντα) να είμαστε δημιουργοί των ενεργειών μας. Ο Libet διατηρεί μια αμυδρή σκιά ελεύθερης βούλησης στην ιδέα του για το βέτο – την ικανότητα της συνείδησης να παύει ή να ματαιώνει μια ενέργεια την οποία ο εγκέφαλος έχει θέσει σε εφαρμογή. Ενίοτε θεωρούμε τις σκέψεις μας ως συμβάντα, άλλοτε πάλι τις θεωρούμε ως πράξεις μας. Η ελεύθερη βούληση είναι ένα τέχνασμα προοπτικής.

Η ιδέα ότι τη ζωή μας την καθοδηγεί ένα ανθρωπάριο – ένα εσωτερικό πρόσωπο που κατευθύνει τη συμπεριφορά μας – πηγάζει από την ικανότητά μας να βλέπουμε τον εαυτό μας απέξω. Η εαυτότητα στους ανθρώπους δεν αποτελεί έκφραση μιας ουσιώδους ενότητας. Είναι ένα πρότυπο οργάνωσης που δεν διαφέρει από εκείνο που βρίσκουμε σε αποικίες εντόμων. Ο Eugene Marais στο έργο του “The Soul of the White Ant”, μια ρηξικέλευθη μελέτη για τη ζωή των τερμιτών, αιτιολογεί την πεποίθησή του ότι τα μυρμήγκια διαθέτουν ψυχή, που είναι όμως συλλογική. Η ψυχή του λευκού μυρμηγκιού δεν ανήκει σε οποιοδήποτε ατομικό έντομο, αλλά σε ολόκληρη τη φωλιά, την τερμιτοφωλιά. Αυτό αρχικά θεωρήθηκε επαναστατικό συμπέρασμα, όμως από μεταγενέστερη έρευνα επιβεβαιώθηκε ότι η αποικία συμπεριφέρεται συνολικά ως ενότητα, σαν να είναι παρών και να δρα στο κέντρο της ένας (φανταστικός) συντονιστής. (Εικόνες: #3 και #4, από πρόσφατο βιβλίο του Richard Dawkins, δείχνουν φωλιά τερμιτών που μοιάζει εκπληκτικά με το αριστούργημα του Gaudi).

(Κατ’ αναλογία και εμείς) είμαστε προγραμματισμένοι να αντιλαμβανόμαστε ταυτότητα στον εαυτό μας, ενώ ουσιαστικά υπάρχει μόνο αλλαγή. Είμαστε καλωδιωμένοι για την ψευδαίσθηση του εαυτού (ID). Αλλά ο πλασματικός εαυτός μας είναι μια ευάλωτη κατασκευή. Η αίσθηση του Εγώ (Ego) μεταμορφώνεται ή διαλύεται στην ύπνωση και στα όνειρα, εξασθενεί ή καταστρέφεται στον πυρετό και στην τρέλα. Είναι σε εκκρεμότητα όταν είμαστε δοσμένοι στη δράση. Μπορεί να το ξεχάσουμε στην έκσταση ή στην ενατένιση. Αλλά πάντοτε επιστρέφει. Το Εγώ είναι ένα πράγμα της στιγμής, εντούτοις κυβερνά τη ζωή μας. Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτό το ανύπαρκτο πράγμα. Στη φυσιολογική επίγνωση της παρούσας στιγμής η αίσθηση της εαυτότητας είναι ακλόνητη. Αυτή είναι η αρχέγονη ανθρώπινη πλάνη, χάρη στην οποία ζούμε τη ζωή μας σαν σε όνειρο.

Βριλήσσια, 12 Φεβρουαρίου 2021

Κωνσταντίνος Ανδρέα Μαρκάκης
Ηλεκ/γος – Μηχ/γος Μηχανικός, ΕΜΠ Αθήνα – TU Hannover

Πηγές:
[1] Susan A. Greenfield, 1995, “Journey to the Centers of the Mind – Toward a Science of Conciousness”
[2] Edward O. Wilson, 1998, “Consilience – The Unity of Knowledge”
[3] John Gray, 2002, “Straw Dogs, Thoughts on Humans and Other Animals”
[4] Πρόσθετη ενημέρωση: Paul Lee “Θύμος Αδένας” https://youtu.be/BFK9laBVa54