ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΩΝ ΤΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ
Δημοκρατία σήμερα δεν υπάρχει πουθενά. Υπάρχουν το πολύ φιλελεύθερες ολιγαρχίες σε ορισμένες χώρες σχετικά προνομιούχες. … Μιλάνε για δημοκρατία. Το πραγματικό καθεστώς είναι φυσικά τελείως ολιγαρχικό. Φυσικά υπάρχουν οι φιλελεύθερες πλευρές, υπάρχουν ορισμένα δικαιώματα των ανθρώπων και των πολιτών, υπάρχει ένας λεγόμενος ελεύθερος τύπος, αλλά εάν κοιτάξει κανείς ποιοι πραγματικά κυβερνούν, ποιοι πραγματικά έχουν την εξουσία στα χέρια τους, θα αντιληφθεί, ότι ούτε στις χειρότερες εποχές της λεγόμενης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας -που δεν ήταν ποτέ δημοκρατία, αλλά ολιγαρχία- το ποσοστό αυτών, που έχουν δύναμη μέσα στην κοινωνία, δεν ήταν τόσο λίγο, όσο είναι σήμερα.
Για παράδειγμα στη Γαλλία, ο ενήλικος και ψηφοφόρος πληθυσμός είναι περί τα 35-37 εκατομμύρια. Εάν κανείς αθροίσει τη λεγόμενη πολιτική τάξη, τους κυρίαρχους της οικονομίας, αυτούς που παίζουν πραγματικό ρόλο στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, ιδίως με τα μαζικά μέσα πληροφόρησης και κάποιες άλλες κατηγορίες, τότε θα φτάσει ενδεχομένως στο σύνολο 3.700 ατόμων, επάνω σε 37 εκατομμύρια. Αυτό δίνει μια αναλογία ενός στις δέκα χιλιάδες. … Φαντάζομαι, ότι αν κάνετε αντίστοιχο λογαριασμό στην Ελλάδα, θα βρείτε το πολύ χίλιους ανθρώπους, οι οποίοι πραγματικά παίζουν ένα ρόλο σε όλων των ειδών τις εξουσίες που υπάρχουν. …
Υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι ασκούν κριτική στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία, διότι ένας ελεύθερος πληθυσμός εκατό χιλιάδων ανθρώπων είχε ίσως στη χειρότερη περίπτωση εκατό χιλιάδες δούλους. Δεν το λέω αυτό, για να δικαιολογήσω την ύπαρξη της δουλείας. Το λέω απλώς, για να δείξω ποια είναι η πραγματική κατάσταση σήμερα… Μετά από το μεγάλο σκοτάδι, που επικράτησε από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως την αρχή των μοντέρνων χρόνων, στη Δυτική Ευρώπη ξαναδημιουργήθηκε ένα ελευθερωτικό κίνημα. Στην αρχή με την πρώτη αστική τάξη, που δημιουργούσε πόλεις, που προσπαθούσαν να αυτοκυβερνηθούν μέσα από αγώνες, στους οποίους και η αστική τάξη έπαιξε φυσικά ρόλο και η μικροαστική και αργότερα τεράστιο ρόλο η εργατική τάξη. Ως κατάλοιπο αυτών των αγώνων έμειναν αυτά, που χαρακτηρίζονται σήμερα ως δημοκρατικοί ή φιλελεύθεροι θεσμοί. Σ’ αυτές τις χώρες, αυτοί οι θεσμοί δεν ήταν ποτέ δώρο των κυρίαρχων, ούτε δώρο των καπιταλιστών, ούτε αναγκαία αποτελέσματα του οικονομικού συστήματος. Αυτοί οι θεσμοί κατακτήθηκαν με σειρά αγώνων και στοίχισαν βουνά ολόκληρα πτωμάτων και ποταμούς αιμάτων, που εξέφραζαν σε όλες αυτές τις περιπτώσεις τους αγώνες των λαών.
Πού βρίσκονται αυτοί οι λαοί σήμερα, πού βρίσκεται και ο ελληνικός λαός; Νομίζω, ότι ο εμφανέστερος χαρακτηρισμός, που θα μπορούσε να δώσει κανείς είναι, ότι βρίσκονται σε μια κατάσταση πολιτικής απάθειας, ιδιωτικοποίησης, ανευθυνότητας, κυνισμού, αδιαφορίας για τα κοινά και τα πολιτικά και γενικότερα μιας στάσης απέναντι στη ζωή τους, την ιδιωτική και την κοινή, που είναι περίπου μια στάση αποχαύνωσης μέσα στον καταναλωτικό και τον τηλεοπτικό αυνανισμό.
Το λέω αυτό, για να πω, ότι η σημερινή κατάσταση δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα των συνωμοσιών, των μανουβρών, των χειρισμών των κυρίαρχων στρωμάτων, αλλά διότι οι λαοί μένουν απαθείς ή το πολύ σηκώνουν τους ώμους τους λέγοντας «τους ξέρουμε, είναι όλοι οι ίδιοι παλιάνθρωποι». …
Αυτή η κατάσταση είναι απελπιστική, γιατί ο καθένας δυστυχώς δεν κοιτάει πιο μακριά από την μύτη του. Τα προβλήματα, που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα είναι τεράστια… Τα 6/7 εάν όχι τα 7/8 του κόσμου ζούνε σε ένα καθεστώς φτώχειας και τεράστιας καταπίεσης.Είναι έπειτα το πρόβλημα το οικολογικό, για το οποίο ο καθένας αδιαφορεί ή ενδιαφέρεται για τις μικρές του απόψεις, τη στιγμή που ζούμε πάνω σε μια μπαρουταποθήκη, ή αν προτιμάτε πριονίζουμε συστηματικά καθημερινά το κλαδί, επάνω στο οποίο καθόμαστε.
Δημοκρατία δεν σημαίνει π.χ. μόνο ανθρώπινα δικαιώματα, ή έλλειψη λογοκρισίας, ή εκλογές. Όλα αυτά είναι καλά και άγια, αλλά είναι δευτέρου και τρίτου βαθμού επακόλουθα της δημοκρατίας. Δημοκρατία είναι το κράτος του δήμου, δήμος είναι ο λαός. Κράτος στα αρχαία Ελληνικά σημαίνει βέβαια δύναμη και ενδεχομένως βία ή ωμή βία και είναι χαρακτηριστικό, όταν στην Ελλάδα δημιουργήθηκε πραγματικά ένα κράτος, πήραμε από τα αρχαία Ελληνικά τη λέξη κράτος, που σημαίνει δύναμη ή βία. Θα μπορούσαμε να πάρουμε τη λέξη πολιτεία, δεν είναι έτσι;
Δημοκρατία είναι η εξουσία του δήμου και εάν σκεφτούμε αυτές τις λέξεις, τότε εμφανίζονται τα ουσιαστικά προβλήματα. Πρώτα – πρώτα τι είναι ο δήμος, ποιος ανήκει στο δήμο και δεύτερον τι θα πει εξουσία. Το γεγονός άλλωστε, ότι ο ίδιος ο χαρακτηρισμός, ο ίδιος ο όρος ανοίγει αυτά τα ερωτήματα, δείχνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αυτού του πολιτεύματος. … Δεν είναι τυχαίο, ότι η γέννηση της Δημοκρατίας συμπίπτει κατά τελείως ουσιαστικό τρόπο με τη γέννηση της Φιλοσοφίας.
Σε αντίθεση με άλλα πολιτεύματα, στα οποία τέτοια ερωτήματα δεν γεννώνται. Για παράδειγμα, αν έχετε μια μοναρχία, ξέρετε ότι είναι η αρχή του μονάρχη και αυτός ο μονάρχης είναι πάντοτε καθορισμένος κληρονομικά ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο. Επίσης η αριστοκρατία είναι αυτή, που τα μέλη της αρχής της ανήκουν εκ γενετής σε μία ορισμένη κοινωνική τάξη.
Η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που αποβλέπει στην αυτονομία, στην κοινωνική και στην ατομική. Γιατί μιλάμε εδώ για αυτονομία; Διότι ο μέγιστος αριθμός των ανθρωπίνων κοινωνιών εγκαθιδρύθηκε πάνω στη βάση μιας ετερονομίας, δηλαδή οι θεσμοί που υπήρχαν, θεσμοί με τη γενικότατη έννοια, αλλά και οι πολιτικοί θεσμοί, θεωρούνταν πάντοτε ότι είναι δεδομένοι, ότι δεν μπορούν να αμφισβητηθούν… είναι αδιανόητο να αμφισβητηθούν, όταν οι άνθρωποι τους έχουν ενσωματώσει, τους έχουν εσωτερικεύσει με την ιδία τους την ανατροφή, δηλαδή με την ίδια τους την κατασκευή σαν κοινωνικά άτομα. Τι έγινε στην αρχαία Ελλάδα για πρώτη φορά και τι επαναλήφθηκε στην Ευρώπη από τον 12ο – 13ο αιώνα και μετά; Μια ρήξη του ετερόνομου καθεστώτος και μια κίνηση προς αυτονομία.
Αυτή η κίνηση εκφράζεται πολιτικά με το δημοκρατικό κίνημα και με όσους δημοκρατικούς θεσμούς δημιουργήθηκαν. Αυτονομία από αυτή την άποψη φυσικά δεν ήταν δυνατή, παρά μόνο με την θέση υπό αμφισβήτηση των ήδη υπαρχόντων θεσμών και αυτό έγινε ήδη στην αρχαία Ελλάδα.
Αυτό που βλέπουμε π.χ. στην Αθήνα, περίπου από το 700 – 400 π.Χ. και μετά, είναι η συνεχής μεταβολή θεσμών. Όχι ότι υπήρξαν κάποτε ιδεώδεις θεσμοί, αλλά ότι οι Αθηναίοι ποτέ δεν έπαψαν να μεταρρυθμίζουν τους νόμους τους, ώστε να αυξάνουν την πραγματικότητα της δημοκρατίας, δηλαδή τη δυνατότητα πραγματικής συμμετοχής του δήμου στην εξουσία.
Θα σας ζητήσω να θυμηθείτε, ότι κόμματα με την σημερινή έννοια του όρου δεν υπήρχαν φυσικά π.χ. στην αρχαία Αθήνα. Τα κόμματα δημιουργήθηκαν στη νεότερη εποχή και είναι από τις τραγικές ειρωνείες της ιστορίας, ότι τα πρώτα πραγματικά κόμματα, που δημιουργήθηκαν με την έννοια που δίνουμε σήμερα σ’ αυτή την λέξη, είναι δημιουργήματα της εργατικής τάξης στον αγώνα της για την απελευθέρωσή της και κατά μίμησή τους έγιναν τα αστικά κόμματα, τουλάχιστον στην Ευρώπη, και αυτά τα κόμματα εκφυλίστηκαν σχετικά γρήγορα και γίνανε γραφειοκρατικά.
Εδώ θα ήθελα να υπογραμμίσω ένα σημείο, που είναι αρκετά παλιό στην πολιτική φιλοσοφία, αλλά πολλοί άνθρωποι το ξεχνάνε και ιδίως στην Ελλάδα. Κατηγορούμε συνεχώς τους κυρίαρχους, ότι κυριαρχούν. Αυτό είναι μία ανοησία, είναι σαν να κατηγορούσαμε τους κλέφτες, ότι κλέβουν, ή τους ξανθούς, διότι είναι ξανθοί. Η δουλειά των κυρίαρχων είναι να κυριαρχούν. Εάν πρέπει να κατηγορήσουμε τους κυρίαρχους, το πολύ πρέπει να τους εκτοπίσουμε από την θέση τους. Πρέπει να κατηγορήσουμε τους κυριαρχημένους, που αφήνουν τον εαυτό τους να κυριαρχείται, δεν είναι έτσι; Δεν μπορούμε να λέμε, ότι ο λαός είναι παντοδύναμος και ταυτοχρόνως ότι ο οποιοσδήποτε δημαγωγός τον τραβάει και τον σέρνει από την μύτη. Πρέπει να πούμε, ότι υπάρχει μία ευθύνη του λαού σε αυτά, τα οποία γίνονται σήμερα, αλλά αυτό δεν φτάνει, διότι εδώ δεν κάνουμε ηθικολογία, το λέμε για να υπενθυμίσουμε στους πολίτες, ότι αυτά τα οποία συμβαίνουν, συμβαίνουν με τη συμμετοχή τους και με την συνενοχή τους έστω και αν αυτή η συνενοχή δεν είναι ποινική, είναι όμως, πραγματική συνενοχή.
Γιατί υπάρχει αυτή η συμμετοχή, που παίρνει τη μορφή της απάθειας, της αδιαφορίας, του κυνισμού; Απ’ τη μια μεριά είναι φυσικά όλο αυτό το ιστορικό ρεύμα της σύγχρονης κοινωνίας, που οδηγεί τους ανθρώπους σ’ αυτή την αποχαύνωση, σε αυτόν τον ατομικισμό, σ’ αυτόν τον καταναλωτικό και τηλεοπτικό αυνανισμό. Απ’ την άλλη μεριά υπάρχει και κάτι, που δέχεται συζήτηση και ανασκευή, το γεγονός, ότι διείσδυσε μέσα στον πληθυσμό και μέσα στην εργατική τάξη (και σε αυτό είναι υπεύθυνος ο Μαρξισμός), η καπιταλιστική φαντασιακή σημασία, η μύθωση -αν θέλετε- της γνώσης, της επιστήμης, των ειδικών. Εκείνων που ξέρουν αυτό που στηρίζει την κεντρική δομή της σύγχρονης κοινωνίας και είναι τελείως ασυμβίβαστο με κάθε δημοκρατική θέσμιση, δηλαδή την ιεραρχία. Γιατί ο τάδε είναι στην κορφή και οι άλλοι είναι κάτω; Διότι είναι σπουδασμένος, είναι επαΐων, ξέρει καλύτερα, είναι ειδικός, κ.λπ..
Αντιπροσώπευση και Άμεση Δημοκρατία
Η αντιπροσώπευση είναι πολιτική αυτοαποξένωση του πολιτικού σώματος. Είναι «πάρε αγά μου το σχοινί να με κρεμάσεις». Η μόνη δυνατή μορφή δημοκρατίας είναι η Άμεση Δημοκρατία, όπου οι άνθρωποι αποφασίζουν μόνοι τους και όχι μέσω αμετακλήτων εκπροσώπων. Τώρα φυσικά από πολύ καιρό υπάρχει το επιχείρημα και η συζήτηση, την οποία θα ήταν ανέντιμο να αφήσουμε κατά μέρος. Άμεση Δημοκρατία υπήρξε, το ξέρουμε. Υπήρξε στην Αθήνα και σε μερικές άλλες Ελληνικές πόλεις, όχι σε όλες. Δεν υπήρξε ποτέ στη Ρώμη. Αν ποτέ ακούσετε κανένα καθηγητή Πανεπιστημίου να σας μιλάει για Ρωμαϊκή Δημοκρατία, βγείτε, αγοράστε τομάτες και ρίξτε του. Η Ρώμη ήταν ολιγαρχία από την αρχή μέχρι το τέλος. Αν ακούσετε κανέναν μαρξιστή να σας πει, ότι η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηριζόταν στη σκλαβιά, αγοράστε πορτοκάλια σάπια και ρίξτε του, διότι σκλαβιά υπήρχε παντού στον Αρχαίο Κόσμο, αλλά δεν υπήρχε δημοκρατία και πείτε του, ότι δεν ξέρει τον Μαρξισμό αυτός ο δήθεν μαρξιστής, γιατί ο ίδιος ο Μαρξ γράφει πολύ σωστά, ότι η πραγματική κοινωνικοοικονομική βάση της Αρχαίας Δημοκρατίας ήταν η ελεύθερη ανεξάρτητη μικρό-παραγωγή.
Η βάση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας δεν ήταν η σκλαβιά. Οι πλούσιοι είχανε σκλάβους, οι περισσότεροι από τους άλλους δεν είχανε. Η βάση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ήτανε ο χωριάτης, που έκανε με τα πόδια 25 χιλιόμετρα για να κατέβει στην αγορά του δήμου και να συζητήσει και να αποφασίσει, ο τεχνίτης ο Αθηναίος φυσικά το ίδιο, ο ναύτης ο Αθηναίος, ο Πειραιώτης το ίδιο.
Νομίζω δεν είναι ο τόπος και ο χρόνος τώρα να επιδοθούμε σε μια μάλλον ουτοπική κατασκευή μιας Άμεσης Δημοκρατίας, που θα περιλάμβανε εκατομμύρια πληθυσμών, αλλά νομίζω, αν υπάρχει απ’ τη μια μεριά πραγματική άμεση δημοκρατία σε ενότητες βάσεως, αυτή η πραγματική δημοκρατία μπορεί να λειτουργήσει. Κάθε αρχή, που κατ’ ανάγκην πρέπει να εκλεγεί είναι όχι απλώς εκλεκτή, αλλά συνεχώς ανακλητή, υπεύθυνη για να πρέπει να δίνει λόγο. Νομίζω, ότι μπορούμε να αρχίσουμε να λύνουμε το πρόβλημα της Άμεσης Δημοκρατίας σε μια κοινωνία, που έχει τις διαστάσεις των σημερινών κοινωνιών και κατά τη γνώμη μου, που θα έπρεπε να επεκταθεί σε ηπειρωτικούς και τελικά πλανητικούς χώρους.
Όλα αυτά κατά κάποιο τρόπο είναι δευτερεύοντα, έχουν βέβαια τη σημασία τους, αλλά δεν είναι τα καίρια, για να μπορέσει η άμεση δημοκρατία να λειτουργήσει, δηλαδή, για να μπορέσει να υπάρξει ελευθερία, γιατί γι’ αυτό πρόκειται. Είτε σε διαστάσεις 20-30 χιλιάδων ανθρώπων, είτε σε διαστάσεις τριών δισεκατομμυρίων ανθρώπων, πίσω, κάτω και πάνω από όλους τους θεσμούς χρειάζεται κάτι άλλο, που κανένας δεν μπορεί να το αποφασίσει ή να το βάλει σα νόμο. Χρειάζεται η συνεχής δημιουργική δραστηριότητα του κοινού, γιατί το κοινό θα βρει, δεν θα το βρω εγώ, ούτε εσείς το πώς είναι δυνατόν να υπάρχει αντήχηση ανάμεσα σε ένα κεντρικό πομπό ραδιοφώνου ή τηλεοράσεως και στο κοινό που τον δέχεται. Το κοινό θα βρει, ο λαός, οι λαοί θα βρουν κατά ποιο τρόπο μπορούν να δημιουργηθούν μορφές, τις οποίες ίσως ούτε φανταζόμαστε σήμερα, οι οποίες θα μπορούσαν να λύσουν προβλήματα, που μας φαίνονται ανυπέρβλητα.
Χρειάζεται λοιπόν αυτή η συνεχής δημιουργική δραστηριότητα του κοινού και αυτό σημαίνει κυρίως για όλους το πάθος για τα κοινά κι αυτό δεν είναι δική μου ανακάλυψη. Υπάρχει σ’ εκείνο το καταπληκτικό χορικό της Αντιγόνης, που αρχίζει «Πολλά τα δεινά και ουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει» και όπου ο Σοφοκλής, ανάμεσα στα άλλα θαυμαστά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, μνημονεύει αυτό που ονομάζει «αστυνόμο οργά». Αστυνόμος θα πει θεσμιστική, και οργά (από το οποίο βγαίνει η λέξη οργασμός) είναι η ορμή, το πάθος. Οι άνθρωποι απάνω στην ορμή του πάθους στήσαν πραγματικές πολιτείες, όπως αυτή μέσα στην οποία γεννήθηκε ο Σοφοκλής και για την οποία έγραψε τις τραγωδίες του. Αν δεν υπάρχει αυτό το πάθος για τα κοινά, αυτή η αστυνόμος οργά, μπορούμε να λέμε ωραίους λόγους, μπορούμε να γράφουμε ωραία βιβλία, να κατασκευάζουμε συστήματα τα οποία είναι άψογα, φιλοσοφικά και πολιτειολογικά, αλλά όλα αυτά δεν θα σημαίνουν τίποτε”.
Υ.Γ.: «Φαντασία» – «Φαντασιακό» – «Δημιουργία» και «Αυτονομία», είναι οι τέσσερις έννοιες-κλειδιά στη σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη. Ο Καστοριάδης αναζήτησε ένα αυτόνομο υποκείμενο σε μια αυτόνομη κοινωνία. Καρπός της ώριμης σκέψης του, που του χάρισε τον χαρακτηρισμό «φιλόσοφος της αυτονομίας», είναι αναμφισβήτητα η έννοια της αυτονομίας, της «αυτοθέσμισης» όπως ο ίδιος προτιμούσε, με τη διπλή σημασία: αυτο-νομούμαι και αυτο-νομοθετούμαι. «Αυτονομία σημαίνει ότι η πολιτική κοινότητα δίνει η ίδια στον εαυτό της τους νόμους της και τους δίνει ξέροντας ότι τους δίνει, αποκλείοντας κάθε ιδέα εξωκοινωνικής πηγής των νόμων και των θεσμών, είτε αυτή η πηγή θεωρηθεί φυσική, είτε απλώς παραδοσιακή, είτε υπερβατική, θεία… σημαίνει ότι δίνουμε σε μας τους νόμους και τους θεσμούς μας ξέροντας ότι εμείς τους δημιουργούμε», επισημαίνει στις «Ομιλίες στην Ελλάδα».
Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αν και όλες οι κοινωνίες δημιουργούν οι ίδιες τις φαντασιακές σημασίες τους (δηλαδή τους θεσμούς, τους κανόνες, τις πεποιθήσεις, τις αντιλήψεις κ.λπ.) δεν έχουν όλες συνείδηση αυτού του γεγονότος. Πολλές κοινωνίες συγκαλύπτουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της θέσμισης των φαντασιακών σημασιών τους, αποδίδοντάς την σε παράγοντες εξωκοινωνικούς (π.χ. τον Θεό, την παράδοση, τον νόμο, την ιστορία). Με βάση αυτή τη συνείδηση της αυτοθέσμισης των φαντασιακών σημασιών από κάθε κοινωνία, ο Καστοριάδης διέκρινε μεταξύ των αυτόνομων κοινωνιών, αυτών δηλαδή που είχαν συνείδηση της αυτοθέσμισης, και των ετερόνομων κοινωνιών, στις οποίες η θέσμιση αποδιδόταν σε κάποια εξωκοινωνική αυθεντία.
Επιλογή και επιμέλεια κειμένων
Κώστας Α. Μαρκάκης
Πηγές: Wikipedia.org/wiki, Διάλεξη 16.02.1989 στο Βόλο – Πανεπιστήμιο, Lifo.gr 10.10.2014, BHMAgazino 3.01.2016
Προηγούμενη σχετική δημοσίευση: https://www.facebook.com/share/p/1DgWE6dGfP/
και: https://www.enimeromenospolitis.gr/koinonia-kratos/amesi-symmetochiki-psifiaki-dimokratia-koinonia-politon/
